N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Matematik
qobiliyatlar ustida V.A. Krutetskiy ish olib borgan. Matematik 
qobiliyatar tarkibida matematik xotira, miqdoriy va fazoviy munosabatlar 
sohasidagi mantiqiy tafakkur qobiliyati, matematik materialning tezda 
kengaytirilgan holda umumlashtirish, bir operatsiyadan ikkinchisiga oson va 
erkin o’tish, mulohaza va yechimlaming aniqligi, oddiyligi, tejamkorligi va 
omilkorligiga intilish katta ahamiyatga ega. Matematik qobiliyatlar o’zagini 
V.A. Krutetskiy tafakkuming matematik yo’nalganligi tashkil etadi deb 
hisoblaydi. Yordamchi xossalar sifatida sensor va aqliy sohalardagi individual- 
psixologik xususiyatlari matematik faoliyat talablariga javob beradigan, mos 
bo’lgan sohadagi ma’lum bilim, malaka va ko’nikmalaming aniq zahirasini 
ko’rsatadi.
Pedagogik
qobiliyatlami N.V. Kuzmina, F.N. Gonobolinlar tadqiq 
qilganlar. Pedagogik qobiliyatlar tuzilishida pedagog odobi, kuzatuvchanlik, 
bolalarga muhabbat, bilimlami berishga ehtiyoj, pertseptiv, kommunikativ, 
tashkilotchilik va boshqa qobiliyatlar majmuasi yetakchi sifatlar о’mini 
egallaydi. Yordamchi sifatlarga artistlik mahorati, notiqlik, hazilkashlik va 
boshqalar kiradi.
Tashkilotchilik
qobiliyatlari muammosini uzoq vaqt L.I. Umanskiy tadqiq 
qilgan. Muallif tashkilotchilik qobiliyatlari tarkibini aniqladi. Qobiliyatli 
tashkilotchi shaxsi uchun L.I. Umanskiy fikricha quyidagi sifatlar zarurdir, 
bular: 
shaxsning 
yo’nalganligi, 
uning 
shayligi, 
umumiy 
sifatlari
(muloqotchanlik, 
rivojlanganlikning 
umumiy 
darajasi, 
amaliy 
ong,
kuzatuvchanlik, 
faollik, 
tashabbuskorlik, 
qat’iyatlilik, 
tashkilotchilik,
mustaqillik, o’zini tuta bilish), maxsus xossalar (tashkilotchilik hissi, psixologik 
odob, emotsional-irodali ta’sirchanlik, jamoatchilik faolligi, talabchanlik,
338

---

tanqidiylik, 
tashkilotchilik 
faoliyatiga 
moyillik, 
shaxsning 
individual 
xususiyatlari shular jumlasidandir.
O’quvchilaming 
texnikaviy
qobiliyatlari M.G. Davletshin tomonidan 
o’rganilgan. Texnikaviy qobiliyatlar tarkibida muallif tomonidan tayanch va 
yetakchi xossalar, shuningdek, yordamchi sifatlar ko’rsatilgan. Texnikaviy 
qobiliyatlaming tayanch xossasi bo’lib texnikaviy kuzatuvchanlik hisoblanadi 
(inson idrokining mashina, asosiy bo’g’inlar va tuzilmalaming tuzilish 
tamoyiliga, ulaming o’zaro ta’siriga yo’nalganligi). Yetakchi xossalar bo’lib 
texnikaviy tafakkur va texnikaviy xayol hisoblanadi (texnikani tushunish, 
amaliy zakovat, texnikaviy moslamani tahlil qilish, qismlardan yaxlitlikni 
yasash qobiliyati, fazoviy tasawurlarning jonliligi va aniqligi, shakllar va 
masofalami yodda olib qolish, konstruktiv fantaziya). Yordamchi xossa qo’l 
epchilligi hisoblanadi.
Lingvistik
qobiliyatlami A.X. Yugay o’rgangan. Lingvistik qobiliyatlar 
tarkibida u fonematik eshitish qobiliyati (tilning sezgirligi), lingvistik tafakkur 
va verbal xotirani ajratdi.
Qobiliyatlaming mavjud emasligi odamning u yoki bu faoliyatni bajarishga 
yaroqsizligini bildirmaydi, chunki ega bo’lmagan qobiliyatlaming o’mini 
to’ldirish psixologik mexanizmi mavjud. Ko’p hollarda faoliyat bilan faqat 
qobiliyatlilar emas, balki ularga ega boTmaganlaming ham shug’ullanishiga 
to’g’ri keladi. Agar odam bu faoliyat bilan shug’ullanishni davom ettirishga 
majbur bo’lsa, u ongli ravishda yoki anglanmagan holda, o’z shaxsining kuchli 
sifatlariga tayanib, qobiliyatlar yetishmovchiligini toTdirishga harakat qiladi. 
Ye.P. Ilinning fikriga ko’ra, bu to’ldirish egallanadigan bilim va ko’nikmalar, 
yoki faoliyatning individual-tipik uslubini shakllantirish orqali, yoki boshqa, 
rivojlanishi yuksakroq bo’lgan qobiliyat orqali amalga oshirilishi mumkin. 
Yetishmagan qobiliyat juda keng muayyan insondagi yuksak rivojlangan 
qobiliyatlar bilan toTdirilishi mumkin. Aynan, shu xususiyat insonning turli 
sohalarda samarali faoliyat yuritishiga imkoniyat yaratadi.
Qobiliyatlarda bir qancha darajalami ajratish mumkin: layoqat, mohirlik, 
iste’dod, geniallik.
Qobiliyat
deb, insonni u yoki bu faoliyatning samarali bajarilish imkoniyati 
bilan ta’minlovchi layoqatlaming o’ziga xos uyg’unligiga aytiladi. Ushbu 
ta’rifda qobiliyatga bog’liq ravishda faoliyatning samarali bajarilishi emas, 
balki, faqat shunday bajarilishi mumkin bo’lgan imkoniyatga e’tibor qaratish 
lozim. Faoliyatni samarali tarzda amalga oshirish uchun muvofiq keladigan 
qobiliyatlar uyg’unligining mavjudligi 
emas, 
balki, zarur bilim va 
ko’nikmalaming egallanganligi ham muhimdir. Qobiliyat faqat u yoki bu 
faoliyatda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini belgilaydi, bu imkoniyatning
339

---

joriy qilinishi esa muayyan qobiliyatlaming rivojlanish darajasi va qanday bilim 
va ko’nikmalaming egallanganligi bilan belgilanadi.
Qobiliyatli insonlaming individual farqlari qiziqishlarning yo’nalganligi 
bilan belgilanadi. Xuddi shunday, ayrimlar matematikaga, boshqalar tarixga, 
uchinchilar esa jamoatchilik ishiga qiziqadilar.
Inson qobiliyatlarini xarakterlaganda ko’pincha, ular taraqqiyotining 
mohirlik
deb ataluvchi, ya’ni, ma’lum faoliyatda mukammallikka erishish 
darajasi alohida ko’rsatiladi. Insonning mohirligi haqida so’z yuritilganda, 
awalambor, 
uning 
ishlab 
chiqaruvchi 
faoliyat 
bilan 
muvaffaqiyatli 
shug’ullanish qobiliyati nazarda tutiladi. Lekin bu, mohirlik orttirilgan malaka 
va ko’nikmalaming yig’indisi, degani emas. Mohirlik yuzaga keladigan 
muammolami ijodiy hal qilishga psixologik shaylikni taqazo etadi. «Mohirlik -
bu «nima» va «qanday»laming bir vaqtning o’zida kelishi»,- deb bejizga 
aytilmagan, bu bilan, usta uchun ijodiy masalani anglash bilan uni yechish 
usullarini topishning o’rtasida uzilish mavjud emasligi ta’kidlanadi.
Qobiliyatlar rivojlanishining keyingi darajasi -
iste’dod.
«Iste’dod» so’zi 
muqaddas kitoblarda uchraydi, bunda kumush o’lchov birligi nazarda tutilgan, 
kumushni xo’jayinidan olgan tanbal ishchi uni tijoratga ishlatib, foyda olishning 
o’miga, yerga ko’mib qo’ygan («Iste’dodini yerga ko’mgan» iborasi shundan 
paydo bo’lgan). Hozirda 
iste’dod
deb, maxsus qobiliyatlar (musiqiy, adabiy,