|
6.4. Faol tajriba ma’lurnotlari bo‘yicha empirik modellarni
qurish
Sinov tadqiqotlami o‘tkazishda tajribalar faol va passiv
tajribalarga farqlanadi.
Passiv tajribalashtirish uslubiyati kirish o‘zgaruvchilari x ning
ketma-ket variatsiyalangan qiymati va chiqish o ‘zgaruvchilari y
(laboratoriya tajribasi yoki uchish qurilmasidagi tajriba) ni o'lchash
natijalarining tahlili bilan katta sinov tadqiqotlarini amalga
oshirishga mo‘ljalIangan.
Qabul qilingan passiv tajribaga yana sanoat qurilmasini ishlatish
rejimidagi sinov ma’lumotlari to‘plami - sanoat tajribasi ham
tegishli.
Passiv tajriba natijalarini qayta ishlash regression va korrelat-
sion usullar hamda empirik modellar (regressiya tenglamasi) turini
tanlash, ya’ni yetarlicha murakkab masala hisoblanuvchi strukturali
identifikatsiya masalasini yechish yordamida amalga oshiriladi.
Bu tajriba ma’lumotlarining tanlanmasi bo‘yicha olingan
regressiyaning empirik chizig‘i grafigidagi o‘zgaruvchilaming
o ‘zgarish tavsifi bo‘yicha aniqlanishi lozim boigan regressiya
tenglamasining turiga bogiiq.
Bunday masalalarni yechish uchun bitta kirish o‘zgaruvchi x li,
xuddi kirish o‘zgaruvchilari ( x ),
uchun boigani kabi chiqish
o ‘zgaruvchilari (_y) uchun ham koordinatalar tizimini o‘zgartirishni
nazarda tutuvchi samarali usullar keltiriladi. Kirish o‘zgaruvchilari
(x,,...xm) ning soni katta boigan regressiya tenglamalarini turini
aniqlashning ishonchli usullari hozirgi vaqtda mavjud emas.
Faol tajriba nafaqat tajriba o ‘tkazishning optimal shartlarini
aniqlash masalasining qo‘yilishi bilan, balki jarayonni optimal-
3 7 3
www.ziyouz.com kutubxonasi
lashtirish (tajribani optimal rejalashtirish) bog‘liq holda oldindan
tuzilgan reja asosida o ‘tkaziladi.
Bunda regressiya tenglamasi (empirik modellar) asosan ikki
chegaralangan sohalardagi faol tajriba maMumotlarini tavsiflaydi va
quyidagi ko‘rinishga ega bo'ladi:
- chiqish o‘zgaruvchisi y ning ekstremum qiymatidan ancha
uzoqdagisi:
m
m
—
1
m
(6 8 6 )
7=1
/=l
u = 2
- chiqish o ‘zgaruvchisining ekstremum qiymatiga yaqindagisi
(«deyarli statsionar sohada»):
m
m
- 1
m
m
y “
=
aB +
£ a/x; + Z I w « +
(6‘87)
7=1
j = \ u = 2
/=1
Keltirilgan tenglama a regressiya koeffitsiyentlariga nisbatan
chiziqli hisoblanadi va yetarlicha sodda ko‘rinishga ega.
Ular ikkita o‘zaro ta’sirli kirish o ‘zgaruvchilar
/
,
/ n - |
m
Z Z
v
a
V
7 = 1
u = 2
jga
u> j
ega qo‘shiluvchilami mujassamlashtiradi va ehtimolhgi kichik
boigan, yuqori tartibli (uchinchi, to‘rtinchi va h.k.) o‘zaro
ta’sirlami hisobga olmaydi.
Oxirgi
tenglama
kirish
o‘zgaruvchilari
t . aj x
r
ning
v =|
7
kvadratlari bilan qo‘shiluvchilami mujassamlashtiradi va uning
koeffitsiyentlari II - tartibli ( y : y " da yuqori indeks II) faol tajriba
natijalarini qayta ishlashda olinadi, masalan, TOMKR - tajribaning
ortogonal markaziy kompozitsion rejasi.
Oxiridan oldingi tenglama kirish o‘zgaruvchilami kvadratlari
bilan qo‘shiluvchilami o‘z ichiga olmaydi va uning koeffitsiyentlari
3 7 4
www.ziyouz.com kutubxonasi
I - tartibli ( y : y ‘ da yuqori indeks I) faol tajriba natijalarini qayta
ishlash natijasida olinadi, masalan, T F T - to ‘liq faktorli tajriba.
Empirik modellardan foydalanib (masalan, Boks - Vilson usuli
bilan) jarayonni kechishining optimal shartini aniqlashda chiqish
o'zgaruvchisi
y
optimallik mezoni yoki maqsad funksiyasi
hisoblandi.
Faol tajribalashtirish nazariyasida chiqish (bogTiq) o‘zgaruv-
chilarni javob funksiyasi, kirish (mustaqil) o‘zgaruvchilarini esa -
faktorlar deb atash qabul qilingan. Muvofiq ravishda (x,,jc
2
,...,xm)
koordinatali koordinata fazosi - faktorli fazo, faktorli fazoda javob
funksiyasining geometrik tasvirlanishi esa-jav o b yuzasidir.
Faol tajriba uning regression va korrelatsion tahlil usuli bilan
olingan natijalarini qayta ishlash uchun rejalashtiriladi.
Faol tajribalashtirishda foydalaniladigan tajribalarning ^rtogo-
nal rejalari regression tahlildagi korrelatsiya matritsasi C ning
diagonal koTinishi va mos ravishda regressiya koeffitsiyentlarining
statistik mustaqilligini ta’minlaydi.
Faol tajribalashtirishning boshqa afzalliklariga quyidagilar
tegishli:
• amalga oshirilishi mumkin boTgan sinovlar sonini bashorat
qilish imkoni;
• sinovlar amalga oshiriladigan faktorli sohadagi nuqtalami
aniqlash;
• regressiya tenglamalarini tanlash bilan bogTiq muammo-
larning yo‘qligi;
• tajriba - statistik usul bilan jarayonning optimal parametr-
larini aniqlash imkoniyati;
• sinov tadqiqotlarining hajmini qisqartish.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
