N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

■S
m aqsadni belgilash;
S
korxona faoliyatining turli xil y o ’nalishlari, ayniqsa, xalq x o ’jalig i va 
aholi uchun zarur b o ’lgan m asulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jih atd an
m aqsadga m uvofiqligini asoslab berish;
•S
zaruriy m oddiy-texnika asossini shakllantirish;
S
m oliyalashtirish m anbalarini aniqlash;
■S
yakuniy natijalam ing ijobiy b o ’lishiga o ’rishish.
130

---

A m aliyotda 
bu 
vazifalam i 
korxona 
direktori 
yoki 
iqtisodiy-rejalash 
xizm atining o ’zi bajarm aydi yoki bajarishi lozim em as. B unda butun jam o a, 
ayniqsa, agar bu korxona aksiyadorlik jam iy ati shaklida faoliyat k o ’rsatayotgan 
b o ’lsa, ishtirok o ’tishi zarur. A fsuski, korxona xodim lari k o ’pincha “rahbarga 
k o ’proq narsa k o ’rinadi” tam oyili asosida ishlaydilar va yaxshiroq natijalarga 
o ’rishish 
uchun 
tashabbuskorlik 
k o ’rsatm aydilar. 
T ajribalar 
esa 
korxona 
m uam m olarini hal qilish b archa xodim lar, jum ladan, ishchilarga ham b o ’lgan 
holdagina bu korxonalar gullab-yashnashi m um kinligini k o ’rsatadi.
B ugungi kunda b ozor iqtisodiyoti korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini 
rejalashtirish va rasional boshqarish tizim i ham da m aksim al ravishda qulay 
sharoitlam i yaratm oqda. B unday sharoitlarda rejalashtirish b ozor iqtisodiyoti va 
bozor m unosabatlarining barcha im koniyatlaridan foydalanishga xizm at qilishi 
lozim. K orxona faoliyatini um um an em as, balki har b ir m uayyan holdagi 
vazifalam i hal qilishga y o 'n altirg a n holda rejalashtirish zarur. B uning uchun 
rejalashtirishning 
ilm iylik, 
kom plekslilik, 
uzluksizlik, 
optim allik, 
m oslashuvchanlik kabi tam oyillariga tayanish zarur.
Y etakchi b o 'g 'in n i ajratib k o ’rsatish korxonaning barcha b o ’linm alarini 
birgalikda kom pleks ravishda rivojlantirishni k o ’zda tutadi. C H unki busiz 
rejalashtirish bir tom onlam a b o ’lib qolishi ham da ishlab chiqarishni tashkil 
o ’tishda “ tor jo y la r” va disproporsiyaning vujudga kelishiga olib kelishi m um kin. 
SHu sababli korxona faoliyatining iqtisodiy-ishlab chiqarish rejasi k o ’rsatkichlari 
va b o ’lim larining o ’zaro aloqada b o ’lishini ham da kom pleks rejalashtirishni 
ta ’m inlash m uhim aham iyat kasb o ’tadi. Bu o ’rda ham rejalashtirishning balans 
usuli katta aham iyatga ega.
R ejalashtirishning yana b ir m uhim tam oyili ilm iylik b o ’lib, u avvalo 
tayyorlanayotgan 
rejalar 
va 
ishlab 
chiqarishni 
rivojlantirish 
dasturlariga, 
shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti talablari, raqobatchilik va bozor talablarini 
hisobga olishga asoslanadi. R ejalashtirishning ilm iyligi, jo n li m ehnat va 
m ahsulotga aylangan m ehnat x arajatlarining o ’n g kam m iqdorida iloji boricha 
yuqori natijalarga o ’rishishga, shuningdek, korxona xodim lari m anfaatdorligini 
oshirishga k o ’m aklashadi.
K om plekslilik tam oyili ishlab chiqarishni, birinchidan, zam on va m akonda, 
ikkinchidan, 
ishlab 
chiqarishni 
boshqarishning 
gorizontal 
va 
vertikalida, 
uchinchidan, ishlab chiqarishning resurs asoslarini ta ’m inlashda, to ’rtinchidan, 
ishlab chiqarishdagi “tor jo y la m i” hisobga olish va ulam i y o ’qotish chora- 
tadbiralrida, beshinchidan, x o d im lam in g o ’z m ehnatlari natijasidan m o ddiy va 
m a ’naviy qoniqishida, oltinchidan, korxonaning m o ’ljallanayotgan darom ad yoki 
foyda olishini am alga oshirishni k o ’zda tutadi.
131

---

P roporsionallik nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki ishlab 
chiqarishni boshqarishda ham m uhim aham iyat kasb o ’tadi. Z arur proporsiyalarga 
am al qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining sexlar va ish joylari 
b o ’yicha ham da ishlab chiqarish bosqichlarida to ’g ’ri taqsim lanishiga va ulardan 
to ’g ’ri foydalanishga k o ’m aklashadi. Proporsiyalarga am al qilm aslik esa, aksincha, 
ishlab chiqarishning b a ’zi uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, y a ’ni 
disproporsiyalam ing vujudga kclishiga ham da k orxonalam ing noritm ik tarzda 
faoliyat yuritishiga sabab b o ’ladi. Z aruriy proporsionallikni ta ’m inlashda ishlab 
chiqarishni tashkil o ’tishni texnik-iqtisodiy norm alashtirish katta rol o ’ynaydi.
R ejalashtirishning uzluksizligi ishlab chiqarishni va um um an, korxona 
faoliyatini tashkil o ’tishning m uhim tam oyili hisoblanadi. Bu tam oyil am alda jo riy
rejalarning istiqboldagi rejalar bilan, istiqboldagi rejalam ing esa bashoratlar 
(prognoz) bilan b o g ’liq b o ’lishida o ’z aksini topadi. B oshqacha qilib aytganda, 
rejalashtirish qisqa m uddatli tavsifga ega b o ’lgan indikativ reja tabiatiga m os 
kelm ovchi, yanvardan m artgacha yoki m artdan dekabrgacha, y a ’ni “ ...dan” 
“ ...gacha” tam oyili asosida am alga oshirilm asligi lozim. R ejalashtirishning “ ...dan” 
“ ...gacha” tam oyilini inkor qilganda biz avvalo vaqt b o ’yicha rejalashtirish 
u zilishining oldini olishni k o ’zda tutam iz. M asalan, o ’sha indikativ reja o ’z 
d avom iga ega b o ’lishi, y a ’ni korxona o ’z faolitini yanvar-m art oylariga 
rejalashtirganda keyingi davrlarda yuzaga kelishi m um kin b o ’lgan vazifalam i ham , 
albatta, bozor k o n ’yunkturasi, iste’m olchilar m anfaati va ishlab chiqarish 
h olatlarining o ’zgarishini k o ’zda tutishi lozim. Bu vazifa asosan yil davom ida 
am alga oshiriluvchi rejalam i aniqlashtirish va m uayyanlashtirish y o ’li bilan 
bajariladi.
O ptim allik ham rejalashtirish tam oyillari qatoriga kiradi. R ejalar barcha 
ishlab chiqarish resurslaridan chiqitlar va y o ’ldosh m ahsulotlardan keng 
foydalanishni inobatga olgan holda iloji boricha rasional va unum li foydalanishni 
t a ’m inlashi ham da yuqori natijalarga o ’rishish uchun o ’ng sam arali y o ’llam i 
tanlashi kerak.
R ejalashtirishning optim alligiga iqtisodiy-m atem atik usullar va o ’lektron 
hisoblash m ashinalarini q o ’llash, rejalarning b ir nechta variantlarini ishlab chiqish 
yordam ida o ’rishiladi. K o ’p variantlilik o ’ng tejam kor reja varianti yoki korxona 
faoliyati dasturini tanlashga im kon yaratadi.
M oslashuvchanlik rejalashtirishning b ozor sharoitlaridagi m uhim tam oyili 
hisoblanadi. U ishlab chiqarish rejalariga o ’z vaqtida o ’zgartirishlar kiritish, 
iste’m olchilar va xaridorlar talablarini hisobga olish, ishlab chiqarishning yuzaga 
kelishi m um kin b o ’lgan pasayishi va inqirozlam ing oldini olishga yordam beradi.
B iroq hech qanday tam oyil, ju m lad an , yuqorida sanab o ’tilgan tam oyillar 
ham , o ’z id an -o ’zi, y a ’ni shu tam oyillar uchungina kerak emas. A gar am aliyotda
132

---

qo ’llanm asa bu tam oyillar faqat q o g ’ozda qolib ketishi yoki oddiy chaqiriq b o ’lib 
qolishi m um kin. Shu sababli korxona rahbarining rejalashtirish jarayonini, 
aniqrog’i, rejaning bajarilishi ham da rejalashtirishning bclgilangan va boshqa 
tam oyillari qanday aks o ’ttirilganligini nazorat qilishi m uhim aham iyat kasb o ’tadi. 
N azorat 
kerakli 
natijalarga 
o ’rishish, 
yuzaga 
kelishi 
m um kin 
b o ’lgan 
disproporsiyalam i aniqlash va ulam in g oldini olish, shuningdek, zaxiralam i 
aniqlash va ulardan foydalanish y o ’llarini belgilashga im kon berdi.