Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

юзини булут, чол кўзини ғазаб аста босиб кела бошлади. (У.) 
Таркибли кесим ҳам қандай морфологик шаклнииг етакчилигига кўра икки турга 
бўлинади: 
а) таркибли феъл кесим; 
б) таркибли от кесим. 
Таркибли феъл кесим куйидаги моделли морфологик шакллардан ташкил топади. 
а) равггшдош + кўмакчи феъл: -иб бошла (ѐт, тур, ўтир, кел, бор, юр, чиқ, кет,
ташла, туш, кўр ва бошқалар); 
б) сифатдош + тўлиқсиз феъл: эди (экан, эмиш); 
в) феъл + феъл: айтди-қўйди, чиқди-кетди ва бошқалар; 
г) от + феъл типидаги фразеологизмлардан: кўнгли тўлди, боши. қотди каби. 
Таркибли от кесим қуйидаги моделли морфологик шакллардан ташкил топади: 
а) от + тўлиқсиз феъл: Хона иссиқ экан (эди); 
б) от + боғлама: (ҳисобланмоқ, саналмоқ, туюлмоқ, бўлмоқ каби):
Узбекистоннинг мустақил бўлиши катта воқеа ҳисобланади («Ўзбекистоп овози»); 
в) от (+дан) + иборат: Уйимиз бешхонадан иборат; 
г) ҳаракат номи (+эгалик шакли) +керак (зарур, лозим, мумкин, шарт каби 
сўзлар): Мен ўқишим керак; 
д) сифатдош (+эгалик шакли) +йўқ: Халққа айтинг: мен асло ўлганим йўқ. (Ҳ. 
0.) 
 
Э Г А
Кесимнинг субъект (агенс) валентлигини тўлдирувчи ва у билан мослашув 
муносабатида бўлувчи бош келишикдаги синтактик шакл эга ҳисобланади. 
Эга вазияти кесимга қараб белгиланади. Шунинг учун ҳам гап таркибида ҳар 
қандай бош келишикдаги синтактик шакл эга саналавермайди. Фақат кесим билан 
тобе муносабатда бўлган бош келишикдаги синтактик шаклгина эга вазиятида кела 
олади. 
Эга ҳақидаги ахборот кесим шакли орқали олдиндан билиниб туради. Шунинг учун 
ҳам кўпинча унинг бевосита ифодаланиши шарт бўлмайди. Бу эса эганит иккинчи 
даражали бўлаклардан юқорироқ, кесимдан эса кейин турувчи иккинчи бош бўлак 
эканлжгини кўрсатади. Бош бўлак саналишига сабаб шуки, кесим билан алокага 
киришиб, гапнинг қурилиши ва ахборот бериш асосини ташкил этади. 
Эга ҳам тил тизимидаги бирлик сифатида шакл ва мазмун қарама-қаршилиги ва 
бирлигидан ташкил топган бир бутунликдир. 
Эганинг шаклий тузилиши ва парадигмаси 
Эга шаклий томондан ҳам икки унсурнинг — морфологик шакл ва синтактик 
шаклнинг қарама-қаршилиги ва бирлигидан ташкил топган. Синтактик шакл 
умумлашган намуна сифатида бир неча морфологик шаклларда намоѐн бўлади. 
1. Бош келишикдаги от шакли: Сайфи Соқиевич дўмбоқ қўлини силтади. (Ў. 
Ҳошимов) 
2. Бош келишикдаги от ўрнида алмашиб келган олмош шакли: У хаѐлига келган 
бемаъни фикрдан ўзи кулди. (Ў. Ҳошимов) 
3. Ҳаракат номи шакли: Эрталаб югуриш—фойдали» 
4. Бирикмали сўз шакли: Хотинсиз ўтиш — хато, боласиз ўтиш—жафо. (Мақол) 
5. Отлашган сўзлар: 
а) отлашган сифат шакли: Яхшилар кўпайсин, ѐмон қолмасин; 
б) отлашган сон шакли: Аслида икковларинг ҳам адашдинглар. (У. Ҳошимов); 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

46 
в) отлашган сифатдош шакли: Кимирлаган қир ошар-(Мақол) 
г) отлашган тақлид сўз шакли: Тогдан оқиб тушаѐтган тиниқ сувларнинг