N. M. Alovddinova Ilmiy va pedagogik xizmatlar markazi direktori

TEXNOLOGIK XARITASI
48-rasm.
 
Shamdon yasash texnologiyasi.
T/r
Ish ketma-ketligi
Ish eskizi
(yoki texnik rasmi)
Asboblar
Jihoz va 
moslamalar
o‘lchov va 
rejalash
ish
1.
Qolip uchun mos tunuka 
tanlash
chizg‘ich
tunuka, 
qalam, 
bolg‘a, 
temir 
qaychi
chilangarlik 
dastgohi
2.
O‘lcham olish va uni 
chizmalarda ifodalash
chizg‘ich
qalam
–
Bo‘shagan metall idishlardan uy-ro‘zg‘or 
buyumlarini yasash
Ishning maqsadi:
bo‘shagan metall idishlardan pechenye uchun qolip 
yasashni o‘rganish.
Jihozlar:
chilangarlik va duradgorlik dastgohlari, chizg‘ich, qalam, bolg‘a, 
temir qaychi, egov, jilvir qog‘oz, tunuka.
Ishning bajarilish tartibi: 
pechenye uchun qolip yasash berilgan texnologik 
xarita asosida amalga oshiriladi. 
11-amaliy mashg‘ulot
Ikkinchi variant
Ø 100
Ø 62
Ø 30
30°
@edurtm_uz

---

59
3.
Tunukani belgilangan 
joylaridan qirqib olish
chizg‘ich, 
qalam
temir 
qaychi
–
4.
Qirqib olingan tunukani 
to‘g‘rilash
–
bolg‘a
chilangarlik 
dastgohi
5.
Tunuka yuqori qismini 
qayirish uchun joyni 
belgilash va uni 
chizmalarda ifodalash
chizg‘ich, 
qalam
–
–
6.
O‘lchamlar asosida 
tunukani belgilangan 
joylardan bukib chiqish
–
bolg‘a
–
7.
Qolipning ikkita chetini 
biriktirish uchun 
mo‘ljallangan joylarini 
belgilash
chizg‘ich, 
qalam
–
–
8.
Qismlarni parchinlash 
orqali biriktirish
chizg‘ich, 
qalam
bolg‘a
duradgorlik 
dastgohi
9.
Parchin birikmalarni 
bir-biriga ulash va shakl 
berish
–
bolg‘a
–
10. Qolipga oxirgi ishlov 
berish
–
egov, 
jilvir 
qog‘oz
–
@edurtm_uz

---

60
TEXNOLOGIYA VA DIZAYN YO‘NALISHI
15-§. KAUCHUK TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA‘LUMOT
Kauchuk
– yuqori harorat ta’sirida 
ham o‘z elastikligini saqlab qoladi-
gan tabiiy va sintetik polimer.
Tabiiy kauchuk 
(hindu. 
kaochou
– daraxt yig‘isi) – kauchukli daraxt 
po‘stlog‘ini tilganda, undan ajralib 
chiqadigan suyuqlik.
Geveya daraxti tabiiy kauchukning 
asosiy manbayi bо‘lib, u doimiy yashil 
daraxtlar turkumiga mansub. Bu 
daraxt Braziliya va janubi-sharqiy 
Osiyo tropik о‘rmonlarida о‘sadi.
Hindular qadim zamonlardan oq yog‘och smolasi (kauchuk)
dan foydalanib kelishgan. Demak, natural (tabiiy) kauchuk o‘zida 
kauchuk saqlovchi (hosil qiluvchi) o‘simlik (daraxt)lardan olinar 
ekan. Kauchuk efir, benzin va mineral moylarda yaxshi eriydi, 
suvda esa erimaydi. 90 
o
C gacha qizdirilganda yumshab, juda 
yopishqoq holatga keladi, 0 
o
C dan past haroratda esa qattiq 
va mo‘rt bo‘lib qoladi. Тabiiy kauchuk zaxiralari hozirgi zamon 
texnikasi talablarini qondira olmaganligi bois, sintetik kauchuklardan foydalaniladi.
Dastlabki sintetik kauchuk ilk bor 1932-yilda Rossiyada rus olimi S. V. Lebedev 
tomonidan sintezgan. Hozirgi paytda sintetik kauchuk ishlab chiqarish dunyo 
bo‘ylab keng rivojlangan.
Diqqat qiling!
II.3. KOMPOZIT MATERIALLAR
@edurtm_uz

---

61
Kauchuklar muhim tabiiy yuqori elastik xususiyatga ega bo‘lgan materiallarga 
kiradi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p xilma-xil sun’iy kauchuklar ishlab chiqarilmoqda. 
Vulkanizatsiya yo‘li bilan kauchukka turli qo‘shimcha (masalan, oltingugurt) 
qo‘shish bilan yorug‘lik hamda radiatsiya nuriga chidamli, arzon rezina mahsulotlari 
olinadi. Yumshoq va o‘rtacha yumshoq rezinalar har xil apparat va uskunalarning ichki 
yuzini qoplash, qattiq rezina (ebonit)lar esa apparatlarni yemirilishdan saqlash uchun 
qatlamlar sifatida ishlatiladi. 
Kauchukning asosiy turlari va 
ishlatilish sohalari
Kauchukdan 50 000 ga yaqin turli buyumlar yasaladi. Bular ichida eng ahamiyatlisi 
havo va yerda yuruvchi transportlarning shinalaridir. Shuningdek, kauchukdan quvur, 
plastinka, naycha, kiyim-kechak, oyoq kiyimlari, lenta va hokazo uy-ro‘zg‘or buyumlari 
tayyorlanadi. 
Kauchuk asosida olinadigan rezinalar kislotabardosh, issiqbardosh, sovuqbardosh 
bo‘lib, yog‘ va benzinga o‘ta chidamlidir.
Turli tashqi muhit ta’siriga chidamli bo‘lganligi tufayli kauchukning ahamiyati 
kimyo sanoatida juda katta. Sanoatda ishlatiladigan kauchuklarga misol sifatida 
tabiiy kauchuk, ftor kauchuk, natriy butadiyen kauchuk, polixloropren, butadiyennitril, 
butadiyenstirol, fenilmetilsiloksan, feniletilsiloksan kabilarni keltirish mumkin. 
1. Kauchuk mahsulotlarini qayerlarda uchratgansiz?
2. Kauchuk so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
3. Daslabki sintetik kauchuk ilk bor qachon va qaysi olim tomonidan ishlab 
chiqilgan?
4. Kauchukning asosiy turlari va ishlatilish sohalarini tushuntirib bering.