N. J. Toshmanov rivojlanish biologiyasi



Download 9,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet91/97
Sana20.01.2022
Hajmi9,16 Mb.
#393918
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   97
Bog'liq
Ривожланиш биологияси дарслик

Neyronlarning  tuzilishi
.  Neyron  (neyrotsit)  nerv  hujayrasi  bо„lib,  tanadan, 
о„simtalari  va  nerv  oxirlaridan  tashkil  topgan.  Nerv  hujayrasining  shakli  va 
kattaligi  nerv  sistemasining  turli  qismlarida  turlichadir.  Ularning  kattaligi  4–6 
mkm dan (miyachaning donador qavati) 100–130 mkm gacha (bosh miya pо„stloq 
qismining  yirik  Bets  hujayralari)  bо„lishi  mumkin.  Nerv  hujayralarining  shakli 
ularning о„simtalari soniga bog„liq. Bir о„simtali nerv hujayralariniig shakli odatda 
dumaloq  yoki  kolbasimon,  ikki  о„simtali  nerv  hujayralari  –  duksimon,  kо„p 
о„simtali  nerv  hujayralari  esa  notо„g„ri  yulduzsimon  shaklda  bо„ladi.  Nerv 
hujayralarining о„ziga xos xususiyati ularda о„simtalar bо„lishidir. 


264 
 
Nerv  hujayrasining  yadrosi  kо„pincha  markazda  joylashib,  xromatini  kam 
bо„lgani uchun och bо„yaladi. Yadro, yadrocha va yadro teshiklari kompleksi juda 
о„zgaruvchan  (labil)  tuzilmalar  bо„lib,  turli  ta‟sirlar  va  patologik  holatlarda 
о„zgaradi. Nerv hujayrasining sitoplazmasida umumiy organoidlar va shuningdek 
faqat  nerv  hujayralariga  mansub  bо„lgan  maxsus  tuzilmalar–  xromatofil 
substansiya yoki tigroid modda va neyrofibrillalarning borligini kо„rish mumkin. 
Tigroid  yoki  xromatofil  modda  birinchi  marta  Nissl  tomonidan  1889  yilda 
aniqlangan.  Yorug„lik  mikroskopi  ostida  u  chegaralari  aniq  kо„rinmaydigan 
tuzilmalar  bо„lib,  nerv  hujayrasining  sitoplazmasi  va  dendritlarida  joylashadi. 
Neytritlarda esa bu modda bо„lmaydi. Uning tuzilishi, shakli va joylashishi barcha 
hujayralarda bir xil emas. Masalan, orqa miyaning motor hujayralarida xromatofil 
modda yirik notо„g„ri shaklda va yadroning atrofida zichroq, sitoplazmaning chetki 
qismlarida  esa  odatda  maydaroq  va  siyrakroq  joylashadi.  Spinal  gangliyning 
sezuvchi  hujayralarida  u  changsimon  donachalar  holatida,  vegetativ  nerv 
sistemasining kо„pgina tugunlarida esa mayda donachalar shaklida bо„ladi. 
Xromatofil  modda  elektron  mikroskop  ostida  sitoplazmaning  erkin 
ribosomalar va donador endoplazmatik tur kо„p joylashgan sohasiga tо„g„ri keladi. 
Agar  RNK  oqsil  sintezida  faol  ishtirok  etishini  nazarga  olsak,  xromatofil  modda 
neyronlarning  maxsus  vazifasi  uchun  zarur  bо„lgan  oqsillarni  aktiv  sintez  qiladi, 
deb  hisoblash  mumkin. Shunday  qilib, xromatofil  modda  ribosomalar  va donador 
endoplazmatik tо„rning yorug„lik mikroskopida kо„rinishidir. 
Xromatofil  moddaning  miqdori  va  tuzilishi  hamma  vaqt  hujayraning 
funksional holati bilan uzviy bog„liq bо„lib, doimo bir xil bо„lmaydi. Xaddan ortiq 
zо„riqqanda  (stress  holatida),  davomli  nerv  qо„zg„alishida  yoki  ba‟zi  bir 
shikastlanishlarda  (nerv  о„simtalarining  kesilishida),  kislorodning  yetishmasligi, 
zaharlanish  kabilarda  bu  modda  avval  dendritlarda,  sо„ngra  yadro  atrofida  erib 
ketadi  va  yо„qoladi.  Xromatofil  moddaniig  erib  ketishiga  xromatoliz  (tigroliz) 
deyiladi.  Neytronlar  normal  holatga  о„tganda  xromatofil  moddalarning  qayta 
tiklanishi rо„y beradi. 
Nerv  hujrayrasining  sitoplazmasida  kо„p  sonli  mitoxondriyalar  bо„lib,  ular 


265 
 
aksonning  chiqish  joyida,  retseptorlar  va  neyronlararo  sinapslar  sohasida  kо„proq 
joylashgan. Yadroga yaqin sohada kuchli rivojlangan Golji kompleksi elementlari 
aniqlanadi.  U  ayniqsa  miya  pо„stlog„ining  harakatlantiruvchi  hujayralarida,  orqa 
miya oldingi shoxlari va spinal gangliy hujayralarida kuchli rivojlangan. 
Nerv  hujayralarining  sitoplazmasida  ikki  xil  pigment  kiritmalari  uchraydi. 
Melanin turli kattalikdagi donalar sifatida faqatgina qora moddaning neyronlarida 
va  sayyor  nervning  dorzal  yadrosida  uchraydi.  Lipofussin  lipoidlar  saqlovchi 
modda  bо„lib,  mayda  donalar  sifatida  hamma  nerv  hujayralarida  uchraydi.  Yosh 
ulg„ayishi bilan bu pigmentning miqdori oshadi. 
Nerv  hujayrasining  о„simtalari  tuzilishi  va  funksiyasi  jihatidan  bir-biridan 
farq qiluvchi dendrit va neyrit (akson)ga bо„linadi. Ta‟sirotlarni qabul qiluvchi va 
nerv  impulsini  hujayra  tanasiga  yetkazuvchi  о„simtalar  dendritlar  (yunopcha 
dendron  –  daraxt)  deb  nomlanadi.  Dendrit  buyicha  impuls  hujayra  tanasi  tomon 
intiladi.  Ular  unchalik  uzun  emas  va  neytron  tanasi  yaqinida  daraxtga  о„xshab 
shoxlanib  tutallanadi.  Dendritlar  miqdori  turli  neyronlarda  turlichadir.  Kо„pchilik 
dendritlar maxsus tuzilishga ega bо„lgan sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar) bilan 
tutaydi.  Ikkinchi  xil  о„simtalar–neyrit  yoki  akson  (yunoncha  axis  –  о„q)  nerv 
hujayrasi tanasidan ancha uzoq masofagacha davom etadi.  О„simtalar uzunligi bir 
necha  mikrondan  1  –1,5  m  gacha  bо„lishi  mumkin.  Neyritlar  nerv  hujayrasidan 
chiqqandan  sо„ng  yon  shoxchalar  –  kollaterallar  hosil  kilishi  mumkin.  Neytritlar 
nerv  impulsini  nerv  hujayrasi  tanasidan  boshqa  nerv  hujayrasiga  yoki  ishchn 
organlarga (muskul, bezlarga) о„tkazadi va ularda effektor nerv oxirlari hosil qilib 
tutallanadi. 
Dendritlar  butun  uzunligi  bо„yicha  bir  xil  yо„g„onlikka  ega  bо„lman,  ba‟zi 
joylarida  burtib  chiqqan  do„mboqchalar  hosil  qiladi.  Elektron  mikroskop  ostida 
dо„mboqchalarda  parallel  joylashgan  sitomembranalar  kо„rinib,  ular  dо„mboqcha 
yuzasiga  perpendikulyar  holatda  turadi.  Ular  hujayra  tanasining  va  dendritlar 
yuzasining  40%  ini  egallaydi.  Do„mboqchalarda  boshqa  hujayraning  о„simtalari 
kelib tugaydi va neyronlararo kontaktlar hosil qiladi. 
Aksonlar butun uzunligi bо„yicha dо„mboqchalar hosil qilmaydi, lekin oxiri 


266 
 
konussimon  kengayib  akson  «tepaligi»  bilan  tugaydi.  Akson  tepaligi  tigroid 
moddadan  xoli  bо„lib,  shu  tufayli  uni  dendritdan  ajratish  qiyin  emas.  Bu  sohada 
elektron  mikroskop  ostida  kо„pgina  neyrofilamentlarni  va  mikronaychalarni 
kо„rish mumkin. 
Neyrotsitlar  sitoplazmasida  yuqori  darajada  sintetik  jarayonlar  sodir  bо„lib, 
sintezlangan  moddalarning  (asosan,  oqsillarning)  hujayra  о„siqlariga  transport 
qilinishi  ham  kuzatiladi.  Bu  jarayon  sekin  (1  sutkada  1–3  mm)  yoki  juda  tez 
(soatiga  5–10  mm)  kechishi  mumkin.  Shu  bilan  birga  teskari  yoki  retrograd 
transport ham mavjud. Bunda bir qator moddalar о„siqlardan sitoplazmaga qaytadi. 
Moddalar  transportida  endoplazmatik  tо„r,  pufakchalar,  donachalar  va 
mikronaychalar ishtirok etadi. 
О„simtalar soniga qarab: 1) unipolyar–bitta о„simtali; 2)  bipolyar–ikki 
о„simtali;  3) multipolyar– uch va undan ortiq о„simtali nerv hujayralari farqlanadi 
(84  -  rasm).  Bundan  tashqari,  psevdounipolyar  nerv  hujayralari  ham  mavjud. 
Haqiqiy 
unipolyar 
neyronlar 
odamda 
uchramaydi. 
Faqatgina 
kam 
differensiallangan hujayra – neyroblast upipolyar bо„lib, noksimon shaklga ega va 
undan  bitta  о„simta–  neyrit  chiqadi.  Psevdounipolyar  hujayralardan  ham    bir 
о„simta chiqib, nerv hujayrasining tanasidan chiqqandan sо„ng «T» shaklida ikkiga 
bо„linadi:  bulardan  biri  markaziy  nerv  sistemasiga  impuls  olib  ketuvchi  neyrit  va 
ikkinchisi  periferiya  tomon  yо„nalib,  u  yerda  sezuvchi  nerv  oxirinn  hosil  qilib 
tugallanuvchi dendritdir (bu hujayralar spinal gangliylarda joylashadi). 
Bipolyar nerv hujayralaridan 2 о„simta chiqib, ulardan biri neyrit, ikkinchisi 
dendritdir.  Odam  organizmida  ular  uncha  tarqalmagan  bо„lib,  kо„zning  tо„r 
pardasida uchraydi. 
Multipolyar  nerv  hujayralari  –  odam  va  hayvon  organizmida  eng  keng 
tarqalgan  nerv  hujayralari  turlaridan  bо„lib,  ularda  uch  va  undan  ortiq  о„simtalar 
bor. Bu о„simtalarning faqat bittasi neyrit bо„lib, qolganlari dendritdir. 
Bajaradigan  vazifalariga  qarab  neyronlar  sezuvchi  (retseptor  yoki  afferent), 
assotsiativ  va  harakatlantiruvchi  (effektor  yoki  efferent)  neyroplarga  bо„linadi. 
Birinchilari tashqi yoki ichki muhit ta‟sirida nerv impulyelarini hosil qiladi. Effek-


267 
 
tor  neyronlar  qо„zg„alishni  turli  organlarning  tо„qimalariga  о„tkazib,  ularni 
harakatga  undaydi.  Assotsiativ  (oraliq)  nerv  hujayralari  neyronlarni  о„zaro 
bog„lash vazifasini о„taydi. 
 Neyronlarning  sitoplazmasi  va  о„simtalarida  neyrofibrillalar  bо„lib,  ular 
ingichka  iplar  shaklida  aniqlanadi.  Neyrofibrillyar  apparat  juda  uyg„un  bо„lib, 
hujayraning turli holatiga qarab tez о„zgarishi mumkin. Elektron mikroskop ostida 
olingan  dalillar  neyrofibrillalarning  diametri  6–10  nm  keladigan  neyroipchalar 
(neyrofilamentlar)  tutamidan  va  diametri  25  nm  bо„lgan  mikronaychalardan 
(neyrotubulalardan)  iborat  ekanligini  kо„rsatadi.  Bu  tuzilmalar  yadro  atrofida 
(perikarionda) tо„r shaklida, dendrit va aksonda о„zaro parallel joylashadi. 
 
84- rasm. Nerv hujayralari turlari (sxema). A –unipolyar neyron;  B  – psevdounipolyar 
neyron; V– bipolyar neyron; G– multipolyar neyron:    1 – yadro; 2- sitoplazma; 3 – umumiy 
о„simta;  4- dendrit; 5 – akson. 
Sekretor  neyronlar  (neuronum  secretorum).  Barcha  neyronlar  ma‟lum  bir 
biologik  aktiv  moddalarni  (masalan,  mediatorlarni)  sintezlash  va  chiqarish 
xususiyatiga  ega.  Shu  bilan  birga  faqatgina  sintezlash  va  sekretsiya  qilishga 
ixtisoslashgan  neyronlar  mavjud  bо„lib,  ularni  sekretor  neyronlar  yoki 
neyrosekretor  hujayralar  deb  nomlanadi.  Bu  hujayralar  neyronning  fiziologik 
belgilari  bilan  birga  bez  hujayralarining  belgilarini  ham    mujassamlashtirgandir. 
Neyrosekret    tigroid  modda  bilan  bog„liq  holda  sintezlanadi.  Neyrosekret  Golji 
sistemasida donalar kо„rinishida shakllanadi, bundan tashqari, polisaharidlar bilan 


268 
 
tо„yinishi ham mumkin. Yetilgan sekretor mahsulotlar aksonlar bо„ylab suriladi va 
о„simtalarning  oxiridan  qonga  yoki  miya  suyuqlig„iga  ajraladi.  Umurtqali 
hayvonlarda  neyrosekretor  hujayralar  bosh  miyaning  preoptik  yadrosi  hamda 
gipotalamik  sohaning  yadrolarida  uchraydi.  Bu  neyrosekretor  hujayralar 
neyrogipofiz  va  adenogipofiz  bilan  birga  umumiy  sistemani  tashkil  qiladi. 
Ajraladigan sekretor mahsulot gormonlar bо„lib, organizm faoliyatini boshqarishda 
aktiv ishtirok etadi. 

Download 9,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish