|
Irod an in g axloq iyligi
hayot va faoliyatda iroda kuchi, uning m ustaqilligiga ijobiy
yoki salbiy baho berganda qanday to'sqinlik va qiyinchiliklar bartaraf qihnganligini
nazarda tutish bilangina cheklanib qolmay, asosan kishining axloqiy qiyofasi irodaviy
harakatlarda qanchalik ifodalanishi, biron odam ning irodasi naqadar axloqiy ekanligi
ham nazarda tutiladi. Irodaning ahloqiyligi deganda odatda kishi o 'z oldiga qanday
m aqsadlar qo'yilishi, bu m aqsadlarga qanday vositalar bilan erishishi, irodaviy
intilishlar (xohishlar) qanday mayllar tufayli kelib chiqishi va ma lum bir qarorga
kelishida qanday tam oyillarga amal qilishni nazarda tutamiz.
N a zo ra t savollari:
1.Iroda tushunchasining mazmunini izohlang?
2.Irodaviy faoliyatning umumiy xususiyatlari nim alarda ko'rinadi?
6i
3 .
Iroda
nazariyalarin in g
m ohiyatiga ta ’rif bermg?
4 Irodaviy akt
va uning tuzilishini mazmumni ko'rsatin g 9
5.Shaxsning irodaviy sifatlariga nnnalar kiradi0
6.Irodaning individual xususiyatlanning mazmumni izohlang9
M O T IV A T S IY A
R eja:
1.Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni
2.Xorij psixologiyasida kasbiy motivlarining nazariy tahlili
T ayan ch tu sh u nchalar:
Motiv, m otivatsiya, motivlar kurashi, o'qish motivlari,
kasbiy motiv, tashqi
motiv, ichki motiv, bilish motivi, ijtimoiy motiv, m a’qullanish motivatsivasi,
m uvaffaqiyatga intilish motivi, muvaffaqiyatdan qochish motivi.
Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga oid
m anbalarda motiv va motivatsiya masalasi ko‘p bora ko'tarilgan b o ‘lsa-da, batafsil
yoritilmagan. Masalan, ayrim psixologlar m aktabgacha yoshda ayrim tarqoq situatsion
mayllar ma lum m otivlar tizim lariga aylanib borishini qayd etadilar. Biroq bu fikr
atroflicha chuqurroq o'rganilm agan. Shunga muvofiq adabiyotlarda psixologlar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va motivatsiya tushunchasi turlicha
talqin qilingan.
V S.M erlin motivlar tizim larining ayrim jihatlarini ancha batafsil yoritib bergan. U
motivlar tizim larining shakllanish jarayonini quyidagicha tasavvur etadi: «turli
m otivlar bora-bora o'zaro b og'liq va bir-biriga tobe bo'lib boradi ham da oxir oqibatda
m otivlam ing yaxlit tizimi vujudga keladi». V.S.M erlin fikricha, m otivlar tizimining
shakllanishi jarayonida nafaqat m otivlar barqarorligi, balki motivlam i anglash kabi
shartlar bajarilishini talab etiladi. Demak, V S.M erlin bo'yicha motivlari tizimlari
o'zaro bog 'liq va bir-binga tobe shaxs m otivlarining bir butun yig'indisidan iborat.
Ammo V S.Merlin garchi m otivlar tizim larining ayrimlarini haqiqatdan ham muhim
jihatlarini ko'rsatib o'tgan b o 'lsa ham, motivlar o'rtasidagi tizimli munosabatlarni
motivlar tizimlari va faoliyat ko'rsatish muammosini tadqiq etmagan.
Chet el psixologlari orasida A.M aslou ehtiyojlar ierarxiyasi nazanyasi bilan
mashhurdir. O 'z nazariyasida A.M aslou ehtiyojlam ing quyidagi lerarxik qatonm
ajratadi: fiziologik ehtiyojlar, xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj, muhabbat va boshqalar
bilan bog 'liq bo'lish ehtiyoji, hurm atga bo'lgan ehtiyoj, insonning
o 'z yashinn
imkonivatlarini to'laroq nam oyon etish va ro'yobga chiqarish ehtiyoji va boshqalam i
kiritadi A.M aslou fikricha, muayyan ehtiyojning qondirilishi uchun avval lerarxik
qatorda undan oldingi ehtiyoj
qondirilgan bo'lishi talab etiladi. Boshqacha qilib
avtganda, A.M aslou konsepsiyasida ierarxiyada yuqori o'rinni egallovchi ehtiyojlar
quyi o'rindagi ehtiyojlarga tobedir. A M aslou konsepsiyasida motivatsion jarayonlar
boshqaruvida odam ongining ishtiroki, boshqaruvdagi roli e ’tiborsiz qoldirilgan. Ohm
ehtiyojlar ierarxiyasidagi vertikal munosabatlarni tahlil qilib, bir darajada joylashgan
ehtiyojlar orasidagi gorizantal m unosabatlar esa o'rganilm agan.
62
M ashhur nem is olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy
xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib bonb, shu narsani
aniqlaganki, har bir odam o ‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va
baholashga moyil bo'ladi.
M otivatsiya tushunchasim turlicha lfodalash, m otivatsiyaning mazmuni va
energetik tomoni haqidagi muhim savol psixologlar tomonidan ifodalab benldi. Xorij
psixologlari uchun motivatsiya tushunchasim xarakterh aniq bir tom onlam a energetik
faollik manbai sifatida qaraladi, ular mazmunli tom oniga e'tibor bermay, aniq
mexanizmlar sifatida energiya, boshqaruv va xulq-atvorga taqsimlaydilar.
Rus psixologlari orasida V.G. Aseevning tadqiqotlarida motivatsion tizim masalasi
ancha chuqur o'rganilgan Uning fikricha, inson motivatsion sohasining ontogenetik
taraqqiyoti davom ida bu soha tizimli rivojlamshga nisbatan moyillikni namoyon etadi.
Bu moyillik V .G .Aseev ko'rsatishicha, stixiyali shakllanuvchi, undovchi kuchlarning
kattaroq motivatsion birliklam i o ‘z.aro qo'shilib hosil qilishda namoyon b o ‘ladi.
Motivatsion tizim ning birligi sifatida V.G.Aseev undovchi kuchlami qavd etadi. Bu
tushuncha doirasiga u motiv, ehtiyoj, qiziqish, intilish, maqsad, ideal, mayl,
motivatsion ustanovka va boshqalarni kiritadi. Shunday qilib, V.G .A seev turli
motivatsion hodisalar, mayl turlari o 'rtasida tizimli munosabat mavjud deb hisoblaydi.
Demak, bunday yondashuvda motivatsion tizim komponenti mayl b o ‘lib hisoblanadi.
V .G Aseev shaxs motivatsion sohasining tuzilishi muammosiga ham katta e ’tibor
beradi. Uning qayd etishicha, inson motivatsion sohasining tuzilishi quyidagi
xususiyatlarga ega: situatsion va impulsiv undovchilam ing yonma-yon joylashganligi,
shaxsiy m ayllam ing mazmun va dinanuk sifatlariga коЧа bir-biriga yaqinligi. Bu
xususiyatlar m otivatsiyaning tizimli sifatlanni o'rganishda katta aham iyatga ega.
Ayrim tadqiqotchilar masalan, V .E.Chudnovskiy, V I.Kovalev motivlar tizimi va
shaxs yo'nalishi o'rtasida aloqadorlik mavjudhgini qayd etmoqda. P.T.Yakobson esa
xulq-atvor motivatsiyasi muayyan qadriyatlar tizimlari bilan bogMiqligini ta’kidlab,
motivlam i shaxs qadriyatlan orientatsiyasiga tobe birliklar sifatida o ‘rganishni taklif
etadi. Uning fikricha, bunday lzlanish ijtimoiy psixologik y o ‘nalishda am alga
oshinlishi kerak.
M otivlar tizimi tushunchasiga berilgan ancha keng ta'riflarni adabiyotlarda
uchratish mumkin. Jumladan, V .S.M orozovning
qayd etishicha. «Shaxs motivlar
tizimini uning su b ’ektiv ehtiyojlari, maqsadlari, g ‘ovalari, qarashlari, tasavvurlan
shuningdek, mtilishlari, shakllari va boshqalar tashkil etadi». Bunday ta ’rifda «tizim»
tushunchasi qanday m a’noda qo'Ilanilayotgani ancha nom a'lum . Uni aniqlashtirish
talab etiladi.
Yuqorida tilga olingan m uammolar bilan shaxs motivatsion sohasining darajaviy
tuzilishi muammosi bevosita bog'liq. Psixik hodisalarning darajaviy tuzilishi g'oyasi
psixologiyada keng tarqalgan va tadbiq etib kelinm oqda va bu bejiz emas, zero
darajali tuzilish haqidagi tasavvurlar turli psixik hodisalarning muayyan tizim ga
keltirilgan modellarini hosil qilish imkoniyatini beradi Shaxs motivatsion sohasida
o ‘z darajasi va murakkabligiga ko‘ra turlicha bo'lgan motivatsion hodisalarning
mavjudligi darajaviy tuzilishi haqidagi g ‘ovalarning bu y o ‘nalishda ham samarali
qo'llash uchun sharoit yaratadi.
Rus olimi R.Nemov shaxsdagi motivatsion sohani quvidagicha tasavvur qiladi.
6.1
Umuman har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlami ikki guruhga b o lis h mumkin
1. B iologik eh tiy o jlar - fizio lo g ik , jin siy m o slash u v ehtiyojlari.
2. Ijtimoiy ehtiyojlar - bu m ehnat qilish bilan estetik va ahloqiy, m a’naviy
ehtiyojlar.
Ehtiyojlami biologik hamda ijtimoiy turlarga bo'lgani bilan shu narsani
unutm asligim iz lozimki, shaxsdagi har qanday ehtiyojlar ham ijtimoiylashgan bo'ladi,
y a :ni ular o ‘sha jam iyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy norm alar va insonlararo
munosabatlar xarakteriga bog'liq bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
