N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

M iya va psixika
Psixika 
yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo'lib, u 
o b ’ektiv olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan 
materiya deganda biz mivam tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining 
moddiy asosini markaziy nerv sistem asining eng yuksak qismi bo'Inush bosh miya 
tashkil etadi. 
Ammo insonlar nuyasi hayvonlar miyasiga qaraganda ancha 
murakkabroq tuzilgan b o ‘ladi. Odam miyasi hajmi jihatidan ham katta. Agar maymun 
miyasim ng og'irligi 400-500 g bo'lsa, odam miyasming o g ‘irligi o ‘rta hisobda 1400 g 
dir.
Odam ning bosh miyasi kishi psixikasining o 'zig a xos takrorlanmas, murakkab 
organi hisoblanib, u katta yarim sharlar, miyacha, oraliq miya, o 'rta miya va uzunchoq 
miyadan iborat.
Bosh miya orqa miya bilan markaziy nerv tuzilmasini tashkil qilib, odam 
organizmidagi barcha organlarning o ‘zaro faoliyati va bir-biri bilan bog'lanishim
ham da uning tashqi 
muhit bilan 
bo'ladigan 
aloqasini 
ta ’minlaydi. 
Psixik 
faoliyatlam ing ko'pgina qismi bir necha qator b o 1 lib, joylashgan nihoyatda ko 'p nerv 
hujayralaridan (15 milharddan ko 'p ) tashkil topgan, kulrang modda qatlamidan iborat 
bo'lgan bosh miya katta yarim sharlan qobig'ining faoliyati bilan bog‘liqdir.
Nerv tizimi nerv to'qim asidan tashkil topgan bo'lib, u o 'z navbatida nerv 
hujayralaridan iborat.
6

---

Наг bir nerv hujayrasi, y a ’ni neyron yadrosi bo'lgan ju d a ko'p tarmoqlangan kalta 
o ‘sim talar - dendritlar va bitta uzun o 'sim ta - aksondan iborat hujayradan tashkil 
topgan
Turli nerv hujayralarining tutashgan joyi 
sinaps 
deyiladi va u bir neyrondan 
boshqasiga impulslami o'tkazish (to'xtatish voki ushlab qolish) ni ta’minlaydi.
N erv hujayralari to‘plami m iyaning kulrang moddasini, nerv tolalarining to'plam i 
esa m iyaning oq moddasini tashkil etadi. Nerv to'qim asi o 'zig a xos xususiyatlarga ega 
bo'lib, ular qo'zg'aluvchanhk va o'tkazuvchanlik asosiy xususiyatlar hisoblanadi.
M arkaziy nerv tizimi bosh va orqa miyadan iborat. Orqa miya umurtqa 
pog'onasim ng kanahda jovlashgan bo‘lib, nerv to'qim asidan iborat. Orqa miya ikkita 
yarim, y a ’ni o 'n g va chap qism lardan iborat bo'lib, ulami uzunasiga ketgan oldingi va 
orqa kesiklar ajratib turadi.
O rqa miyada nerv tolalarining tutamlari joylashgan bo'lib, sklet muskullari, nerv 
va shilliq qavatidagi periferik nerv uchlaridan q o 'zg 'alish nerv impulslari 
ko'rim shida, ular orqali miyaga u yerdan esa perifenyaga yetkaziladi.
O rqa 
miyada 
ongsiz 
reflektor 
harakatlam ing gavda 
va 
qo'1-oyoqlar 
m uskullam ing, 
shuningdek 
bir 
qator 
fiziologik 
jarayonlam ing 
tomirlami 
harakatlantiruvchi. ten ajratuvchi va boshqa markazlar joylashgan.
Bosh miya qutida joylashgan bo'lib, orqa m iyaning ustida joylashganga 
o'xshaydi. Bosh miyada uzunchoq nuya, orqa miya, o 'rta miya, oraliq miya va 
oldingi miya farqlanadi.
O rqa miya, Varoliy ko'prigi va miyachadan iborat b o 'h b , uzunchoq nuya bilan 
birgalikda miva sopim tashkil qiladi. Miya sopi orqa miyani davom idek tutashgan
Uzunchoq miya orqali orqa miyadan bosh miyaning vuqori bo'hm lariga impulslar 
o ‘tadi va orqaga qaytadi. Uzunchoq miyaning yadrolari murakkab refleks aktlarida 
ishtirok etadi; so'rtsh, chaynash, so'lak ajratish va hokazo
M iyacha tana harakatlarini m uvofiqlashtirishda ishtirok etadi. O 'rta m iy a-to 'rt 
tepalik qizil yadro muskul tonusining m e'voriy taqsim lanishini, tovush va vorug'lik 
qo'zg'atuvchilarm i ham da og'irlik kuchiga nisbatan tananing to 'g 'ri joylashishini 
idora etadi.
Oraliq miyada sezuvchanliknm g oraliq markazlari mujassamlashgan. Oldingi 
miya va uni qoplab turgan po'stloq bosh m iyaning oliy qismlarini tashkil etadi.
Oldingi miya bosh m iyaning eng katta qismini deyarli 80 foizini tashkil qiladi va 
peshona sohasidan ensagacha cho'zilgan yoriq bilan ajrashgan ikkita o 'n g va chap 
yarim sharlardan bir-bin bilan qadoqsimon tana yordam ida birikadi.