N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Q o b iliy a tla r tarkibi
Q obiliyatlar sifatida ro'yobga chiqadigan psixik xislatlar m ajm uasining tuzilishi 
yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganlik tufayli har qaysi turdagi 
faoliyatlar uchun o 'zig a xos tarzda qo'yilishi aynan haqiqatdir. Buning uchun ayrim 
m isollami tahlil qilib o'tam iz.
1) 
Matematik qobiliyat
matematik materiailam i umumlashtirish, mulohaza 
yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish amallarim kam aytirish, masalani idrok 
qilish bilan natijasi o 'rtasida aloqa o'rnatish, to 'g 'ri va teskan fikr yuritishdagi 
yengillik, unumhlik. masala yechishda fikr yuritishni epchilligi kabilar.
2) 
Adabiy qobiliyat
nafosat hislarining yuksak taraqqiyoti darajasi xotirada yorqin 
ko'rgazm ali 
obrazlam ing jonligini, 
«til 
zehni», 
behisob 
xayolan 
ruhiyatga 
qiziquvchanlik, 
intiluvchanlik 
va boshqalar. 
Ajratib ko'rsatilgan 
qobiliyatlar 
tarkibidan ko'rinib turibdiki, matematik va adabiy qobiliyatlar o'zaro bir-biriga 
o'xsham agan manbalari bilan tafovutga egadir
80

---

Q o b iliy a tla rn in g tab iiy asoslari
Q obiliyatning tug'm aligini inkor qilish absolyut tabiatga ega emas. Psixologiyada 
qobiliyatning tu g 'm a ekanligini tan olinm as ekan, bu bilan m iyaning tuzilishi bilan 
bog'liq bo'lgan differensial xususiyatlam ing tug'm aligini inkor qilmaydi. Q obiliyat 
taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida nam oyon bo'ladigan m iya tuzilishining 
sezgi a ’zolariga va funksional xususiyatlariga 
layoq at 
deb ataladi. Layoqat ko'p 
qirralidir. Shaxs tomonidan qo'yilgan talablarning tabiatiga bog 'liq ravishda aynan bir 
xil layoqatlar asosida har xil qobiliyatlar nvojlanishi mumkin.
F A Gallning fikricha, odam ning ham m a qobiliyatlan “aql” va “qobiliyat” sifatlari 
miya yarim sharlanda o'zining maxsus qat'iy m arkazlanga ega, y a ’ni bu sifatlam ing 
taraqqiyot darajasi miya tegishli qism larining miqdoriga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri bog'liqdir. 
Shuning uchun odam ning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi do'm boqchalam i 
shunchaki paypaslab ko'rish orqali go 'y o odam ning qobiliyatlarini aniqlasa bo'ladi. 
Layoqatning m iya miqdori, massasi va og'irligiga bog'liqhgi haqidagi faraz ham 
bekor qilingan. Katta yoshdagi odam miyasining o 'rtacha og'irligi 1400 gramm ga 
yaqin bo'ladi. U.S. Turgenev miyasining og'irligi 2001 gramm, D G Bayronniki 1800 
grammni, mashhur ximik Yu Libixniki 1360 grammni, yozuvchi Afransniki 1017 
gramm tashkil qilgan. Eng katta miya aqliy jihatdan nuqsoni bor odam ga taalluqli 
ekanligi amqlangan.
1675 vilda F.Galtonning "Talanm ing irsiyatga bog'liqligi qonunlari va oqibatlan” 
degan kitobi nashr erildi Bunda m uallif bir necha yuzlab m ashhur kishilarning 
qarindoshlik aloqalarim o'rganib, talant ota-onadan irsiyat yo li orqali o'tadi degan 
xulosaga kelgan. Biroq Galtonning xulosalan ilmiy jihatdan asoslanm agan edi. Baxlar 
oilasida musiqaga bo'lgan talant dastavval 1550 yilda m a’lum bo'lgan. Bu talant 1800 
yillarda vashagan qandaydir Regina Susanadan so'ng tamom bo'lgan. Umuman 
Baxlar oilasida 57 dan ko'p musiqachi bo'lgan. U lam ing 20 tasi mashhur bo'lgan.
Bend degan sknpkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bo'lgan. Goydon 
oilasida 2 ta m ashhur musiqachi bo'lgan. K o'pchilik hollarda mashhur odam lam ing 
nasl-nasablarini o'rganish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan 
naslga o'tishidan, y a rn qobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi m a’lum 
bo'ladi
XX asm ing ikkinchi yarm ida paydo bo'lgan layoqatni miyaning nnkrotuzilishi va 
sezgi a'zolari bilan bog'lovchi faraz mahsuldor bo'lib hisoblanadi. M iya hujayralarim 
tadqiq etish iste’dodli nerv hujayralanning morfologik va funksional xususiyatlarida 
farq 
borligini 
aniqlash 
mumkinligi 
faraz qilinadi. 
Layoqatlar 
bilan 
nerv 
jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari hamda oliy nerv faoliyatining tiplari 
o'rtasida bog'liqlik mayjudligi to 'g 'risid a faraz ham haqiqatga yaqindir.
Rus psixologi B.M .Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati 
tiplarining xislatlari ta ’siri tufayli shaxs qobiliyatlarming tuzilishida qandaydir sifat 
xususiyatlari paydo bo'lishm i aniqlashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining 
alohida sezgirligi m a’lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Yuqoridagi m ulohazalarga asoslangan holda xulosa qilish mumkinki, qobiliyat va 
layoqatlar tabiiy zaminga bog'liq b o ‘lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'om i emas, 
balki 
msoniyat tarixiy taraqqiyotining bebaho mahsulidir. 
Xuddi 
shu bois 
qobiliyatlarning namoyon bo'lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy ehtiyojlami qondirish
81

---

davom ida ijtimoiy shartlangan bilimlar va ko'm km alarm tarkib toptm shning yaqqol 
usullanga bevosita bog'liqdir Shuning uchun qobiliyatlar taraqqiyotinm g uzluksiz 
ta ’lim tizim iga bogMiq ekanligini ta'kidlab o tis h muhim aham ivatga ega.