N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

N erv sistem asi tip larin in g k elib ch iq ish i.
Nerv 
sistem asining 
umumiy 
tiplan 
kelib 
chiqishi 
yuzasidan 
mulohaza 
yuritilganda, 
albatta I P Pavlovning ta ’hmotmi 
eslash 
m aqsadga muvofiqdir, 
chunonchi irsiyat yo'Ii bilan shartlangan tip-bu genotip dem akdir Hozirgi davrda 
nerv sistem asining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog'liq ekanligi haqidagi 
m a’lumotlar, ju d a ko'p bo'lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlam i o'rganish natijasida 
topilgandir
Tem peram enm ing tipologiyasi 
mobodo insonlar temperamentlari 
bo'yicha 
qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o'zaro o'xshash shaxslam ing guruhi 
mavjudligi namoyon bo'ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham tem peram ent 
tiplari to 'g 'risid a m atenallar to'plangan.
70

---

U larda 
tem p era m en t 
tipi 
d ey ilg an d a, 
in so n lam in g
m uayyan 
g u ru h lan m
tavsiflovchi psixik x u su siy a tla m in g v ig 'in d isi (m ajm u asi) tushuniladi. H ozirgi davrda 
tem p eram en t tipi deganda, 
m a ’lum in so n lar guruhi uchun 
um um iy b o 'lg a n
x u su siy a tla m in g sodda m ajm u asi em as, balki m azkur x u su s iy a tla m in g qonuniy, 
zaru n y o 'z a ro b o g 'h q h g i tu sh u n ilad i.
4- S enzitivlik (lo tin ch a S en su s - sezish, his qilish degan m a 'n o anglatadi). 
S enzitivlik y u zasid an m so n d a biro rta psixik reaksiyani h osil q ilish uchun zarur 
b o 'lg a n о 4 a k u ch siz tashqi taassu ro t k uchiga qarab m u lo h aza y u n tila d i, ju m lad an , 
sezg ilarn in g p ay d o b o 'lish i u chun kerak q o 'z g 'o v c h in in g o zg in a kuchi (u la m in g quyi 
chegarasi), ehtiyojlar q o n d irilm aslig in in g sezilar-sezilm as darajasi (sh ax sg a ruhiy 
azob b eru v ch i) m ujassam lashadi.
4 - R eaktivlik. Bu to 'g 'r id a aynan b ir xil kuch bilan ta ’sir etuvchi tashqi va ichki 
taassu ro tlarg a shaxs qanday kuch bilan em otsional reak siy a q ih sh ig a qarab m unosabat 
bildi riladi 
R eak tiv lik n in g
yorqin 
ro 'y o b g a
ch iq ish i-em o tsio n allik , 
ta ’sirlan u v ch a n lik d a ifodalam shidir.
4 -
Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olam ga ta’sir etishi 
va maqsadlam i amalga oshinshda ob ektiv ham da sub’ektiv qarama-qarshiliklam i 
faollik bilan engishga qarab fikr yuntiladi.
4 -R eaktivlik bilan fao llik n in g o 'z a ro m unosabati. O d am n in g faoliyati k o 'p
jih a td a n n im ag a b o g 'liq lig ig a b inoan, chunonchi taso d ifiy tarzdagi tashqi v a ichki 
sh aro itlarg a 
(kayfiyatga, 
favquloddagi 
hod isalarg a) 
yoki 
m aqsadlarga, 
ezgu 
n iyatlarga, x o h ish -in tilish larig a k o 'ra fik r bildirish n azard a tutiladi.
4 -
Reaksiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlam ing kechish 
tezligiga, nutq su fa tig a , farosatliligiga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi
4 - H arak atlam in g silliqligi va unga qaram a-qarshi sifat rigidlik (q o tib q o lg an h k ), 
sh ax sn in g o 'z g a m v c h a n tashqi taassu ro tlarg a qanchalik engillik v a chaqqonlik bilan 
m u v o fiq lash ish ig a (silliqlik bilan m oslashishga), sh u n in g d ek , uning x atti-harakatlari 
q anchalik sust va zaiflig ig a (n g id lig i qotib q o lg an lig ich a) n isb atan baho b erishdan 
iboratdir.
4 -E k strav ertlik va introvertlik. S haxsning faoliyati va reaksiyasi k o 'p jih atd an
k ech in m alarg a b o g 'liq , chunonchi favqulotdagi tashqi taassu ro tlarg a (ekstravertlik) 
yoki aksm cha, tim so llarg a, tasav v u rla rg a (introvertlik) taallu q lig ig a asoslangan holda 
m u n o sab at lfodasidir.