N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

tem p era m en t xu su siyatlari 
deganda, alohida bir shaxsning 
psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o zgarm as mdividual- 
tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi M azkur xususiyatlar turli shakl va 
mazmunga ega bo'lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda 
msbatan o ‘zgarmas temperam ent tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi.
Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davnda tem peram entga nisbatan 
bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to'g'risidagi talqinlar xilma-xil bo'lib, 
shaxsning psixologik xususiyatlarini o 'zig a xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib 
kelgan. Tem peram ent lotincha “tem peram entum ” degan so'zdan olingan bo'lib, 
buning m a’nosi “ aralashm a” degan tushuncham anglatadi. Tem peram ent to'g'risidagi 
dastlabki ta'lim otni yunon olimi Gippokrat (eramizdan oldingi 460 - 356 yillarda 
yashagan) yaratgan bo'lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo'llanilib 
kelinmoqda
T em p era m en tn in g fiziologik asoslari
Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta ’hmotiga binoan, insonlam ing tem peram ent 
xususiyatlan jihatidan o'zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi 
suyuqliklam ing (xiltlam ing) turlicha nisbatda joylashuviga bog'liq ekanligi tasavvur 
qilinadi. G pp o k rat ta ’biricha, inson tanasida to'rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo'lib, 
ular o 't yoki safro (yunoncha “chole”). qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o ‘t 
(yunoncha melas “qora”, chole “o ‘t"), balg'am (yunoncha “phlegm a”) kabilardan 
iboratdir Uning mulohazasicha:
69

---

4 ^ 0 ‘tning xususiyati - quruqlikdir, uning vazifasi-tana a ’zolarida quruqlikni 
saq lab 
turish yoki badanni quruq tutishdir.
4>Qonning xususiyati-issiqlikdir. uning vazifasi tanani isitib turishdir.
4°-Qora o 'tning xususiyati-nam likdir, uning vazifasi badan nam ligini saqlab 
turishdir.
i-B a lg ‘am ning (shilim shiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uning vazifasi 
badanni sovutib turishdan lboratdir.
Gippokrat ta ’lim otiga muvofiq har bir insonda shu to 'rt xil suyuqlik mavjud 
bo'lib, 
uning 
bittasi 
ustuvorhk 
kasb 
etadi. 
M azkur 
aralashm a 
(lotincha 
tem peram entum )lardan qaysi bin salmoqliroq bo'Isa, shunga qarab insonlar 
temperam ent jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolenkda sariq o ‘t, sangvinikda qon, 
flegm atikda balg'am , m elanxolikda qora o 't ustun bo'lishi ta ’kidlanadi.
Gippokratning to 'rt xil m oddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni tem peram ent 
tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegm atik, melanxolik) ramziy 
m a’noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo'Ilam lib kelinmoqda.
Tem peram entning fiziologik asoslariga ulkan o ‘z hissasini qo'shgan olimlardan 
biri rus fiziologi l.P.Pavlov (1849-1936) hisoblanadi I.P.Pavlov tem peram ent ham 
shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar 
bilan bog'liq bo'lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. l.P.Pavlov ta'hm oti bo'yicha, 
shartli reflekslar paydo bo'lishining individual xususiyatlari ro'yobga chiqishinm g 
sabablari nerv sistemasini xususiyatlari mohiyatidandir. Unga k o 'ra quyidagi 3 ta 
xususiyatni ajratib ko'rsatadi:
1) q o 'zg 'alish va tormozlanish jarayonlarm ing kuchi,
2) q o 'zg 'alish kuchi bilan torm ozlanish kuchi o'rtasidagi muvozanatlilik darajasi;
3) 
qo'zg'alishning 
torm ozlanish 
bilan 
almashinish 
tezligi 
yoki 
nerv 
jarayonlarining harakatchanligi.
l.P.Pavlov shartli 
reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan 
tem peram entga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o'zaro qo'shiluvini nerv 
sistem asim ng tipi deb nomlaydi va uni to 'rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan 
iborat.
1 Kuchli, m uvozanatli, epchil,
2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil,
3. Kuchli, muvozanatli, sust;
4. Kuchli, muvozanatsiz sust.