N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

%
dan 22 % talabalar 
esa na o'qituvchilik faoliyatiga va na kasbiy fanga ijobiy m unosabat bildiradi. Ularni 
oliy o'quv yurtiga kirishidan maqsad ayni vaqtda harbiy xizm atdan qochish yoki oliy 
ta ’lim nufuziga ega bo'lishi hisoblanadi. K o 'p g in a ped3gogika o 'q u v yurtiga kirish 
sabablari shu dargohning ularning turar joyiga yaqinligi bo'ladi. Bu ko'rsatkich bu 
moyillik ko'p yillar davom ida saqlanib kelmoqda.
66

---

Ongli ravishda kasb tanlash insonning ijtimoiy mavqei bilan bog‘liq ravishda 
am alga oshadi. Agar inson uchun asosiysi ijtimoiy nufuz hisoblansa, unda kasb 
hozirda m avjud bo'lgan moddalar, shuningdek, jam iyatdagi nufuzli kasblardan kelib 
chiqib tanlanadi. K o'pchilik kasb tanlayotganda bu kasb ularga qanchahk moddiy 
rag'bat keltirishiga tayamb tanlanadi.
Insonlar orasida qiziqishlari tufayli kasb tanlovchilar ham bo'ladi va bu qiziqish 
kam dan-kam hollarda romantik xarakter kasb etadi.
Kasb tanlash mansabga intilish asosida haqiqiy tashqi taassurotlar zannrida yoki 
ota - ona do'stlarining m aslahatlan orqali yoki om adiga b og'liq holda tanlashi 
mumkin. Lekin kasbdagi rom antika odatda tezda yo'qoladi va uning o'm id a inson hah 
na hissiy na jism oniy va na psixik jihatdan tayyor bo'lm agan “ o g 'ir ish kunlari” 
qoladi. Tanlagan kasbi o'zi uchun qiyin bo'lib, ko 'p hollarda turli to'siqlarni yuzaga 
keltiradi va avrim hollarda o 'z kasbini o'zgartirishiga to 'g 'ri keladi.
Bunday hollarda kasb tanlash ko'p g in a sharoitlarga b og'liq b o'lib qoladi. Lekin 
ham masidan oldin kasb tanlashga e’tiborni tortish kerak. K o'pgina, tanlangan 
faoliyatlar inson qobiliyat va moyiligiga muvofiq bo'ladi.
A .К Baymetov pedagogik faoliyat motivlarini o'rganib, ular ichidan 3 ta 
asosiylanni birlashtiradi;
a) muqarrarlik motivi (burchli)
b) o'qitilatgan predm etlam ing qiziqarliligi va e’tibomi tortish
v) bolalar bilan muloqatga kinshish
Bu m otivlam ing ustunlik qilish xarakteriga k o 'ra m ualliflar 4 guruhga mansub 
o'qituvchilam i ajratadilar:
1) Burchning ustunligi bilan (43 %)
2) O 'qitilavotgan fam ga qiziqishning ustunligi (39 %)
3) Bolalar bilan muloqotga kirishish extiyojining ustunligi (11 %)
4) Hech qanday yetaklovchi m otivsiz
O 'rganilgan manbalarga ko'ra motivatsiya tiplan o'qituvchilam ing o'quvchilarga 
bo'lgan 
pedagogik 
talablam ing 
yo'nalishi 
va 
xarakteriga ta ’sir ko'rsatadi. 
O 'qituvchim ng turli tomonli motivatsivasi o'quvchilarning ahloqiga va ulam ing o'quv 
materialini o'zlashtirishga talabning uyg'unligi bilan tavsiflanadi. 0 ‘qituvchilardagi 
m ajbunyat m otivlarining ustunligi o'quvchilarga faqatgina katta talablar qo'yib 
qolmasdan, balki qat’iy intizomni ham talab qiladi. O 'q u v faniga bo'lgan qiziqish 
motivlari ustun turuvchi o'qituvchilarda o'q u v materialini o'zlashtirishga bo'lgan 
talab ko'zga tashlanadi, chunki bunda eng ko'p talab o'quvchi shaxsiga qaratilgan 
bo'ladi.
A.К Baymetov ta ’kidlab o'tganidek, avtoritarlikka moyillik motivim ng ustunligi 
avtoritar o'qituvchilarda muloqat m otivim ng ustunligi liberal o'qituvchilar u yoki bu 
motivlardan hech birining ustun bo'lm asligi demokratik uslubga xos o'qituvchilarga 
mos jihat hisoblanadi.
Pedagog kasbini o'zlashtirishda kasbiy bilim larga bo'lgan ehtiyoj oshadi. 
V.N.Nikitenko va B.Fidlerlaming m a’lumotiga ko'ra 25-30 yoshli o'qituvchilarda oliy 
o 'q u v yurtida o'qiyotgan chog'ida unchalik aliamiyat berm agan pedagogik va 
psixologik bilimlami egallashga bo'lgan extiyoj uyg'onar ekan N.V.Jurinim
o qituvchilaning pedagogik faoliyatidagi turli xil om illarga munosabatini o'rgangan.
67

---

T ad q iq o tlar shuni k o 'rsa ta d ik i, o 'q itu v c h ila m in g o 'z kasbi va ish jo y id a n qoniqishi 
b a ’zilarida 
birinchi 
n av b atd a 
m ak tab n m g
m oddiy 
b azasig a 
b o g 'liq
b o 'la d i, 
bo sh q alarid a esa pedagogik 
fao liy atd a n atijalarg a erishishga, 
uchinchi xilida 
m a ’m u n y a t bilan o 'z a ro aloqa o 'rn a tish g a , to 'rtin c h i kishida ovlik o lish bilan b o g 'liq
b o 'la d i
O 'quv faoliyati m otivatsiyasining xususiyatlarini o'rganishda 2 jihatni farqlab 
olish lozim:
Birinchi jihat— o 'q u v faoliyatini tanlash motivatsivasi. Ikkinchisi mma uchun 
ohm aynan shu mavzuni o'rganib chiqishga qo'l urgani sababini aniqlash, uning shu 
fikrlardan biriga bin orqali insonga nima sabab boMgamm bilish. Fan bilan 
shug'ullanish bir necha sabablar bilan bilinadi. Ularga yangilikka intilish va ulami 
yaratish aniq fanlarga qiziqish va qandaydir aniq masalalarga qiziqish, o 'z
kashfiyotlari bilan insoniyatga foyda keltirish, istagan yoki qandaydir xalq xo'jaligiga 
doir m asalalami xal etish yoki shunchaki o ‘z ishi bilan o'zidan tanxda nom-mshon 
qoldirish, aniq bir ijtimoiy statusga intilish (ilmiy darajalariga ega bo'lish) 
m ashhurlikka intilish kabilar bilan belgilanadi.
Pedagogik faoliyatning muhim qismlari bo'lib, uning motivatsivasi da ko'rinadi. 
Pedagogik faoliyatda o 'q u v faoliyatidagi kabi motivatsion orientatsiyalarga ajratiladi.
Ular tashqi m otivlar bo'lib, bunga o ‘z faoliyati natijasi va jarayonim orientatsiya 
qilishni misol qilish mumkin. Aniq ta’lim muassasasidagi ish nufuzim ng tashqi 
motivlari, m ehnatga xaq to'lashdagi adekvatlik motivlari, ko'pincha kasbiy va 
shaxsning o'sish motivlari bilan mos o'zaro bog'liq.
G A M yurrey hokim likka ehtiyojni asosiy motivlarini ularning faoliyati bilan 
bog'lagan holda ajratadi. Ehtiyojning belgi yoki sam aralan quyidagi istaklarda 
namoyon bo'ladi,
— O 'z ijtimoiy olamim boshqansh,
— Boshqalar xulqiga ta ’sir o'tkazish va o 'z maslahatlari bilan y o 'lg a solish, 
buyurish, o 'z so'ziga ishontirish;
— O 'z e ’tiqodiga vo'naltirish.