N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

Sokrat.  Sokrat  taxminan  miloddan  avvalgi  470-yilda  tug'ilgan  va  399-yilda 
vafot  etgan.  Uning  faol  falsafiy  faolivati  naturfalsafa  davriga  (miloddan  avvalgi  450- 
400-yillar)  to ‘g ‘ri  keladi.  Sofistlarga  zamondosh  bo‘Jgan  Sokrat  dastlabki  Afinalik 
faylasuf edi  va butun  umr  b o ‘yi  ona  shahrida yashagan.  Uning  otasi  toshtarosh,  onasi 
esa  doya  bo'lgan.  U  aslzoda  va  badavlat  b o ‘lmasada,  hech  qachon  o'zining  moddiy 
ahvolinin  yaxshilashga  urinmagan.  Sokrat  Ksantippaga  uylangan  va  uch  farzandli 
boMgan.
U  ju da  k o ‘rimsiz  qiyofaga  ega  boMgan.  U  doimo  eski  liboslarda,  yalangoyoq 
yurgan.
Sokrat  asosiy  vaqtini  munozara  va  bahslarda  o'tkazgan.  Bahslarda  doim  uning 
quli  baland  kelgan.  Shuning  uchun  ko'pincha  uning  sochidan  tortib  kaltaklashgan, 
ustidan  kulib  haqoratlashgan.  Suqrot  hammasiga  dosh  bergan.  Odamlar  bundan 
ajablanishganda  ularga  qarata  shunday  degan:  “ Eshak  tepsa  uni  sudga  bera 
olmayman-ku!” .
Sokrat  mohir  raqqos  boMgan  va  bunday  mashqni  jismning  salomatligi  uchun 
foydali  deb  bilgan.
U  talabalarga  og'zaki  saboq  bergan  va  hech  qanday  yozma  manba 
qoldirmagan.  Timey  ismli  shogirdi:  “ Ey,  ustoz,  nima  sababdan  dono  fikrlaringizni 
qog'ozga  tushirmaysiz?”-  deb  so ‘raganda,  Sokrat:  “ Ey,  Timey  o'lik  hayvonlarning 
terisiga  ishonching  va  tirik,  barhayot  fikrlarga  ishonchsizliging  ju da  mustahkam 
ekan” ,  -  deb javob bergan.
399-yili  Sokrat  bir  yurtdoshining  fitnasi  tufayli  fuqorolik  m e’yorlarini 
buzganlikda  ayblanib,  o ‘lim jazosiga  hukm  qilingan  va qatl  etilgan.  Sudda  Sokratning 
o g ‘zidan  chiqqan  so'nggi  so'zlar  shunday  bo'lgan:  “Menga  oMish  uchun,  sizga  esa 
vashash  uchun  bu  yerni  tark  etish  fursati  yetdi.  Faqat  buning  qay  biri  afzalligi 
Xudodan o'zga  hech  kimga  ayon  em as” .
Sudda  220  nafar  odam  Sokratning  aybsizligini  yoqlab.  280  nafar  kishi  esa 
unga qarshi  ovoz bergan.
Sokrat  Platonning  dialoglarida tasvirlanganidek.  g'arbiv  dunyo  ruhiga  eng  ko'p 
ta ’sir  ko'rsatgan  kishilar  sirasiga  kiradi.  Sokrat  insoniy  shaxs  sifatida  u  yuksak 
ma'naviyati,  kamtarin  va  oddiy  turmush  tarzi,  zukkoligi.  samimiyligi,  xushfe’lligi  va 
hazil-mutoyibaga  moyilligi  kabi  xususiyatlari  bilan  ajralib  turar  edi.  Biroq  Afinalik 
fuqarolar Sokrat  ularni  ko'chada  yoki  bozorda yo'ldan  to ‘xtatib.  suhbatga solib,  qiyin 
savollarga  tutadigan  holatlarda  muayyan  darajada  noqulay  vaziyatga  tushib 
qolishardi.  Bir  qator  sabablarga  ko'ra,  Sokrat  ham  sofistlar  kabi  o'zining  yoshlik 
davrini  xazon  qilib,  jamiyat  uchun  xavfli  odamga  aylanmoqda,  degan  qarash  ham 
shakllangan  edi.
Sokrat  hech  narsa  yozmagan.  Uning  ta’limoti  (mabodo 
umuman  uning 
taMimoti  xususida  gapirish  mumkin  boMsa)  haqidagi  bizning  bilimimiz  u  haqida 
boshqalaming  yozgan  asarlariga  asoslanadi.  Asosan,  ular  Platon  asarlari  bo'lib, 
Sokrat  uning  dialoglarida  asosiy  rol  o'ynaydi.  Shuning  uchun  Sokratning  aslida 
nimalarni  gapirganligini  va  Platonning  dialoglarida  Sokrat  fikrlari  bilan  Platon
23

---

fikrlari  o'rtasidagi  chegarani  aniqlash  ancha  qiyin  vazifadir.  Ana  shu jihatni  e ’tiborga 
olib,  Sokrat  falsafasini  Platonning bayon  qilgani  tarzda talqin  etishga harakat qilamiz.
Sokrat  g'oyalarini  keng  targ'ib  qilgan  va  uning  ishlarini  davom  ettirgan 
shogirdlaridan  biri  Antisfen  va Aristippdir.