N. I. Jurayeva Muhammad al-Xorazmiy nomidagi tatu qarshi

Nazorat uchun savollar

1. To‘lqinning siljishi, amplitudasi, davri, doiraviy, oddiy chastotasi va fazasini ta’riflang.
2. To‘lqin hosil bo‘lish jarayonini tushuntiring. Bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlarni ta‘riflang va misollar keltiring. Tovush to‘lqinlari deb qanday to‘lqinlarga aytiladi?
3. To‘lqin uzunligini ta’riflang. To‘lqin uzunligi, to‘lqinning tarqalish tezligi va chastotasi orasidagi bog‘lanish formulasini yozing.
4. Yassi to‘lqinni ta‘riflang. Yassi to‘lqin tezligini formulasiniyozing.
5. To‘lqinlar interferensiyasini tushuntiring.
6. Turg’un to‘lqin deb qanday to‘lqinlarga aytiladi. Turg‘un to‘lqinning tugunlari va do‘ngliklarining hosil bo‘lishini tushintiring.
7. Turg‘un to‘lqin usuli bilan tovush tezligini aniqlashni bayonini ayting.
LABORATORIYA ISHI № 5
YORUG’LIKNING INTERFERENSIYASI VA DIFRAKSIYASI
HODISALARINI O’RGANISH
Ishning maqsadi: Yorug’likning to’lqin xossalari bilan tanishish. Diffraksion panjarani o’rganish va uning yordamida yorug’likning to’lqin uzunligini aniqlash.
Kerakli jixozlar: yorug’likning to’lqin uzunligini aniqlash qurilmasi, difraksion panjara, to’g’ri tolali elektr lampa.
Nazariya
Yorug’likning soya sohasiga o’tish hodisasi yorug’likning difraksiyasi deyiladi. Yorug’lik difraksiyasining kuzatilishi uning to’lqin tabiatiga ega ekanini tasdiqlaydi. Yorug’lik aylanib o’tadigan to’siqlarning o’lchamlari uning to’lqin uzunligiga yaqin bo’lsagina yorug’lik difraksiyasi kuzatiladi. Difraksion panjaraning tuzilishi difraksiya hodisasiga asoslangan. Bu asbob shaffof bo’lmagan to’siqlar bilan ajratilgan juda ko’p tirqishlardan iborat. (1-rasm)

1-rasm. 2-rasm.
Shaffof tirqishlarning kengligi a bilan, shaffof bo’lmagan oraliqlarning kengligi b bilan belgilansa,
d=a+b (1)
kattalik panjaraning davri deb ataladi. Difraksion panjaraga to’lqin uzunligi  ga teng bo’lgan yassi monoxramatik yorug’lik tushayotgan bo’lsin.(2-rasm)
1va 2 nurlarning yo’lini ko’raylik. Panjara orqali uning tekisligiga perpendikulyar o’tadigan 1^/ va 2^/ nurlar uchun yo’l farqi nolga teng. Bu nurlar L linzadan o’tgach, uning fokal tekisligida o’rnatilgan E ekranda K₁ nuqtada to’planadi. Panjara tirqishlarining chetlarini aylanib o’tadigan 1^// va 2^// nurlar  burchakka bog’liq bo’lgan
BC=dsin (2)
yo’l farqiga ega bo’ladi. Agar bu farq n ga teng bo’lsa, (n=0, 1, 2, 3 ...) u holda har bir bunday juft nur linzadan o’tgandan keyin qo’shilib, bir-birini kuchaytiradi (yorug’lik interferensiyasi). Shunday qilib, ekrandagi K_1, K₂,... maksimumlarning vaziyatini
dsin=n (3)
shartni qanoatlantiruvchi  burchaklar belgilaydi.
n=0 ga muovfiq keladigan markaziy maksimum (K₁) dan boshqa maksimumlarning vaziyati (3) ifodaga ko’ra to’lqin uzunligiga bo’liq bo’lgani uchun panjara murakkab yorug’likni spektr qilib ajratadi.
Yorug’likning to’lqin uzunligini aniqlashda ishlatiladigan asbob (3-rasm) ning 1 ramkasiga difraksion panjara joylanadi. To’g’ri tolali lampa 2 tirqishli 3 shkaladan 4-5 m masofaga joylashtiriladi. Tirqishning panjaradan uzoqligi 4 shkala yordamida aniqlanadi.
Kuzatuvchi panjara orqali yorug’lik manbaiga qarab, manbadan tashqari yana uning ikki tomonida simmetrik joylashgan difraksion spektrlarni ham ko’radi (4-rasm) . Tirqishga eng yaqin bir juft spektr (1-tartibli spektr, n=1) nurlarning tegishli rangga mos  to’lqin uzunligiga teng yo’llar farqiga to’g’ri keladi. Keyingi juft spektr (2-tartibli spektr, n=2 ) 2 ga teng yo’llar farqiga mos keladi va hokozo. (3) ga ko’ra tolqin uzunligi

4-rasm.

(4)
ifoda bilan aniqlanadi. 1-2- tartibli spektrlar bilan cheklanilgan holda,
(5)
ni yozish mumkin.Bunda l- spektrdagi biror rangga ega yorug’likning tirqish markazidan uzoqligi, m- tirqishning panjaradan uzoqligi. (5) ni hisobga olib, (4) ni quyidagi ko’rinishda yozamiz:
(6)