N. I. Asqarov Yu. T. Isayev

III.2.1. Axborot texnologiyalari va kompyuter texnikasi asosida o‟qitish 

O‘quv - axborotni taqdim qilishdek alohida yordam funksiyalarini bajarish 

lozim.  Bunday  axborotlar  o‘qituvchi  va  o‘quvchiga  ta‘limning  masadi  va 

vazifalari  hamda  qadriyatlari  asosida  madaniyatimiz,  mintalitetimiz  asosida 

tashkil etilishi kerak[2, 29, 30]. 

Binobarin,  har  qanday,  hattoki  vazifali,  faqat  kutishdan  iborat  bo‘gan 

maxsul, shuningdek, axborot ma‘lumotnoma xarakteridagi kompyuterli o‘qitish 

dasturlarining ham majburiy ravishda pedagogik jhatdan maqsadga muvofiqligi 

tekshirilishi zarur. U shaxsni - rivojlantirish predmeti bo‘lishi va umuminsoniy, 

milliy  qadriyatlarimiz  mezonlarining  ma‘naviy  hayotdan  milliy  ruxiyatimizga 

mos bo‘lishi xisobga olinmogi talab etiladi. 

Kompyuterli darslarni tashkil etuvchi, uni amalga oshiruvchi shaxslar: 

1.  Kompyuterning  tuzilishi,  imkoniyati,  boshqarish  malakasini  egallashi 

kerak. Kompyuter savodxonligini egallashi kerak. 

2.  Ta‘lim  mazmunini  dasturlash,  loyihalash,  modullash,  algoritmlash, 

dasturlay olishi kerak. 

---

45 

 

3.  Kompyuterda  o‘quvchilarni  individual  ishlay  olish,  boshqarish 

malakasini shakllantirishi talab etiladi. 

4.O‘quv  jarayonida  o‘qituvchi  dastur  –  kompyuter  -  o‘quvchi 

munosabatlari o‘rnatilishi taqozo etiladi. 

Shuning uchun ham interfaol usulda tashkil etiladigan kompyuterli darslar 

didaktikaning so‘nggi texnologiyalari asosida tashkil etilishi talab etiladi. 

Bunday  darslar  o‘quv  materiallarini  o‘quvchi  tomonidan  shaxsiy 

xarakatlari orkali tez, soz o‘zlashtirishlariga kafolat hisoblanadi. 

Agar axborot texnologiyasi kompyuter asosidagi darslar maxsus ilgaritdan 

tayyorlangan  dastur,  loyihalar,  modullar  bilan  ta‘min  etilsa,  o‘quv  -  biluv 

jarayoni samarali kechadi. 

O‘quv  jarayonini  individuallashtirish  asosida  olib  borish  nazorat  etish, 

olinayotgan natijalarni korreksiya  qilish, uni boshqarish,  kerakli  ma‘lumotlarni 

talab borish imkonini yaratadi. 

Axborot  texnologiyasi,  kompyuterlar  yordamida  ta‘lim  mazmunini 

algoritmlash, uni modullarga ajratish, ketma - ketligini ishlab chiqish, dasturlab 

olish  pirovard  o‘quv  maqsadiga  eritlish  yo‘llarini  ilgaritdan  rejalashtirish 

imkonini  beradi.  Axborot  texnologiyasi,  kompyuterlar  yordamidagi  darslarning 

sifat ko‘rsatkichlari quyidagi asosiy faktorlar bilan aniklanadi: 

5. O‘quv dasturining sifatli shakllantirilganligi; 

6. Kompyuter texnikasining sifati va uning imkoniyatlari; 

7.  Shaxsning  kompyuter  imkoniyatlarini  o‘zlashtirib  olish  malakalarining 

shakllanishi. 

Shuning uchun ham axborot texnologiyasi kompyuter yordamidagi darslar 

dasturlangan  loyixalangan  xollarda  amalga  oshirish  uchun  qulay  vaziyat 

yaratadi. 

Zarur  bilimlarni  mustaqil  egallashni,  ularni  turli  muammolarni  yechishda 

amalda mahorat bilan qo‘llashni: 

•  axborotlar bilan  savodli ishlashni  (ma‘lum  masalani  tadqiq qilish  uchun 

zarur  faktlarni  yigishni)  bilish,  ularni  taxlil  qilish,  muammolar  yechish 

---

46 

 

gipotezalarni taklif qilish, zarur umumlashmalar qilish, qonuniyatlarni aniqlash, 

yangi muammolarni yechish va aniklash; 

• olingan bilim qayerda va qanday qo‘llanishi mumkinligini aniq aniqlash 

(qo‘llash soxasini aniklash); 

•  mustakil  tankidiy  fikrlash,  real  dunyoda  paydo  bo‘layotgan 

kiyinchiliklarni  ko‘ra  bilish  va  ularni  bartaraf  etishning  ratsional  yo‘llarini 

izlash. 

• Ijodiy fikrlash, yangi g‘oyalar yaratish qobiliyatiga ega bo‘lish; 

•  O‘zining  ma‘naviyati,  intellekt  va  madaniy  salohiyati  ustida  mustaqil 

ishlay olish. 

Bunday  darslarning  samarali  kechishida  shaxsning  ma‘lum  sifatlarga  ega 

bo‘lishi talab etiladi. 

Loyijalashtirilgan,  dasturlashtirilgan  axborot  texnologiyalari,  kompyuterli 

darslarning  kulayligi  shundaki,  unda  o‘quvchining  o‘quv  materiallarini 

o‘zlashtirib olayotganligini doimiy ketma- ket kuzatishga, nazorat olib borishga, 

kerak hollarda tuzatishlar kiritib borishga imkoniyat yaratiladi. 

Shuning uchun ham axborot texnologiyalari, kompyuter asosidagi darslarda 

qiziqish, o‘zini - o‘zi boshqarish, yangi bilimlarni o‘zlashtirib borishga intilish 

dars  oxirigacha  saklanib  koladi.  Bunday  darslarda  o‘quvchining  bilim  olish 

motivatsiyasi oshib boradi [28-30]. 

Axborot  texnologiyalari,  kompyuterlashgan  darslarning  o‘ziga  xosliklari 

mavjud va kuyidagilardan iborat: 

- O‘quv materillari alohida - alohida bo‘laklarga (bloklarga) bo‘linadi; 

-  O‘quv  jarayoni  ham  ketma  -  ket  olib  boriladi.  O‘quv  materiali  ma‘lum 

bo‘laklarda fikr yuritib o‘zlashtirishga moslashtiriladi; 

-  O‘quvchining  o‘zlashtirishdagi  har  bir  harakati  nazoratga  olinib 

monitoringi yo‘lga ko‘yiladi; 

-  O‘quv  -  vazifani  bajarib  bilishi  bilan  o‘quvchini  o‘zlashtirishi  uchun 

navbatdagi vazifa berib boriladi. Shu tariqa bosqichma - bosqich o‘zlashtirishga 

muhit yaratib boriladi; 

---

47 

 

-  Vazifalarni  bajarishda  o‘quvchi  noto‘gri  javob  bo‘lsa,  unga  o‘sha 

zahotiyoq yordam ko‘rsatiladi; 

- Bunday tahlil etilgan darslarda har bir o‘quvchi alohida - alohida mustaqil 

ish  yuritadi,  shu  asosda  har  bir  o‘quvchi  o‘z  imkoniyati  darajasida  o‘quv 

materiali va mazmunini o‘z imkoniyati darajasida o‘zlashtirish imkoniyatiga ega 

bo‘ladi; 

- Masalaning yana bir jihati shundaki, berilgan mavzu materiali mazmuni, 

bajariladigan natijalar o‘quvchiga ham, o‘qituvchiga ham ayon bo‘ladi; 

-  Yuqoridagilardan  shunday  xulosa  qilish  mumkinki  o‘qituvchi  o‘quv 

jarayonning  tashkilotchisi,  rahbarlik  kiladi,  yordam  beradi,  maslahatchiga 

aylanadi.  O‘quvchi  esa  yakka  tartibda,  mustakil  ishlaydi,  natijada  u o‘zi  olgan 

natijasidan ma‘naviy, ruhiy ozuka oladi. Ijodkorlik, yaratunchanlik, o‘z kuchiga 

ishonch  paydo  bo‘ladi.  Bu  esa  ta‘limning  sifatli,  samarali  kechishini 

kafolatlaydi. 

Ma‘lumki  hozirda  mamlakatimizda  maktab  ta‘limini  kompyuterlash 

jarayoni jadallik bilan olib borilmokda. Xukumatimiz tomonidan qabul qilingan 

«2004-2009  yillarda  maktab  ta‘limining  rivojlantirish  Davlat  umummilliy 

dasturi» [35]  ga ko‘ra  2010  yilga borib mamlakatimizdagi barcha  umumta‘lim 

maktablari,  xattoki  shahar  va  tuman  markazlaridan  uzokda  joylashgan  olis 

qishloq  maktablari  ham  to‘laligicha  zamonaviy  texnikalar  bilan  jixozlangan 

kompyuter  sinf  xonalariga  ega  bo‘ladilar.  Bu  ulkan  tadbirlardan  ko‘zlangan 

asosiy  maqsad  maktablarimizni  kompyuterlashtirish  orkali  ta‘lim  tizimini 

axborotlashtirish va ta‘lim sifati va samaradorligini oshirishdan iborat. 

Ta‘lim  muassasalariniig  zamonaviy  kompyuter  texnikalari  bilan  jihozlash 

va  ta‘lim  jarayoniga  axborot  -  kommunikatsiya  texnologiyalarini  joriy  etish 

masalasi eng dolzarb masala bo‘lib qolmokda. 

Xar  bir  fan  o‘qituvchisidan  ushbu  texnika  va  texnologiyalardaa  boxabar 

bulish, ulardan ta‘lim jarayonida unumli va maqsadli foydalana olish ko‘nikma 

va  malakalarga  ega  bo‘lish  talab  etiladi.  Bu  yo‘nalishda  ham  muayyan  ishlar 

olib borilmokla. Xalq ta‘limi vazirligi buyrugi asosida tadbirlar ishlab chiqilgan 

---

48 

 

va  o‘qituvchilarning  kompyuter  savodxonligini  oshirish,  shuningdek,  tegishli 

o‘quv  materiallari  va  dasturlar  yaratiqv  bo‘yicha  keng  ko‘lamli  ishlar  olib 

borilmokda. 

Ta‘lim 

jarayonida 

axborot 

- 

kommunikatsiya 

texnologiyalarid 

foydalanishda quyidagi bosqichlarga e‘tiborni qaratish kerak: 

-  Ta‘lim  oluvchilarga  o‘quv  materiallarini  takdim  etishi  va  tushuntirish 

bosqichi; 

-  Kompyuter  bilan  o‘zaro  muloqot  jarayonida  o‘quv  materiallarini 

o‘zlashtirish bosqichi 

-  O‘zlashtirilgan  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  takrorlash  hamda 

mustahkamlash bosqichi 

- Erishilgan yutuk va natijalarni o‘zini - o‘zi tekshirish orqali, nazorat qilish 

bosqichi 

- Oraliq va yakuniy nazorat bosqichi 

- O‘zini - o‘zi, shuningdek, oraliq va yakuniy nazorat bosqichlari natija va 

xulosalariga ko‘ra o‘quv materiallarining taksimlanishi, tasniflanishini, tizimga 

solinishini korreksiyalash, tuzatishlar kiritish bosqichi. 

Axborot  texnologiyalarini  qo‘llash  bo‘yicha  yaratilayotgan  o‘quv  reja  va 

dasturlarni yaratish, tuzish, yukorida keltirilgan bosqichi yo‘nalishlarni aloxida - 

alohida modullashtirish, loyiha sifatida kiritish yaxlid natijalarga olib keladi [29, 

30, 31].