N. F. Zamyatkin

Yana bir maslahat: 
asarda ilgari surilgan g‘oyani 
to‘liq anglashga harakat qiling. Shu bilan birga o‘z 
falsafangizni yarating. O‘qilgan asar haqidagi 
taassurot va xulosalaringizni yozib qo‘ying. Asarni 
ikkinchi marta o‘qing va shundan keyingi 
xulosalaringizni ham yozing. Ularni birinchi 
o‘qishdan keyingi xulosalaringiz bilan solishtiring. 
O‘rtadagi farq sizga ko‘p narsani tushunishga 
yordam beradi. 

---

54
Dunyoda yana bir haqiqat bor. Hamma tillarda 
go‘yoki aynan o‘sha tilni o‘rgatish uchun 
yaratilganday yozilgan adabiyot va o‘z asarlari 
bilan til o‘rgatuvchi adiblar bo‘ladi. Masalan, ingliz 
tili uchun Agata Kristi asarlari, fransuz tili uchun Gi 
de Mopassan, nemis tili uchun Erix Mariya Remark, 
italyan tili uchun Alberto Moravia asarlari. CHet 
tillarni o‘qitish bo‘yicha tajribali kafedralarda buni 
biladilar va ko‘p yillardan buyon shu usuldan 
foydalanadilar. 
Inson miyasi to‘xtovsiz tahlil qilish va filtrlash 
xususiyatiga ega. Qandaydir ikkinchi yoki uchinchi 
darajali so‘zlarga yigirma-o‘ttiz marta duch 
kelganingizdan so‘ng, hech qanday lug‘atlar 
yordamisiz ham uning asl ma’nosini tushuna- 
veradigan bo‘lasiz. Chunki miyadagi tahlil jarayoni 
hech 
qachon 
to‘xtamaydi 
va 
hatto 
uxlayotganingizda - sizning ishtirokingizsiz ham 
davom etaveradi. Agar tushingizda o‘zingiz 
o‘rganayotgan tilda so‘zlay boshlasangiz yoki shu 
tilda tush ko‘rsangiz, bilingki, miyangiz sizga yon 
bosibdi. 
Shu o‘rinda mavzuga daxldor bo‘lmagan bir 
voqeani so‘zlamoqchiman. Institutga endigina 
qabul qilingan kunlarimizning birida kafedra mudiri 
bo‘lmish chiroyli o‘qituvchi ayol dars xonamizga 

---

55
kirib keldi va shunday dedi: «Orangizda ko‘pchilik 
hammasini noldan boshlayotgani aniq. Agar 
shundaylar bo‘lsa, omadli ekansizlar. Sizlarga 
hammasini o‘rganish juda oson kechadi. Orangizda 
maktabda shu til bo‘yicha muvaffaqiyatlarga 
erishgan a’lochilar borligi ham ayon va ular tilni 
qandaydir darajada biladilar. Bundaylar biroz 
omadsiz ekan. Sizlarning birinchi qiladigan ishingiz 
maktabda 
o‘rganganlaringizning 
hammasini 
miyadan 
o‘chirib 
tashlash. 
O‘sha 
bema’nigarchiliklarning barchasini xotirangizdan 
bir umrga o‘chirib tashlang». Bu voqea xuddi 
kechagiday esimda. Ha-a, oltin davrlar edi... . 
Yaxshisi, mavzuga qaytaylik. 
Til o‘rganish jarayonida yosh sezilarli 
ahamiyatga ega. Afsuski, 18-20 yoshdan keyin bu 
sohada tezkor muvaffaqiyatga erishishimiz qiyin 
bo‘lib qoladi. Men mumkin bo‘lmay qoladi, 
demayapman. Tilni 50 yoshda ham o‘rganish 
mumkin. Faqat 20 yoshdan keyin miyamizdagi 
«beton» qota boshlaydi. 
Bizda tilni bolalar kattalarga qaraganda tezroq 
va muvaffaqiyat-liroq o‘rganadilar degan tushuncha 
bor. Bu fikrga qaysidir ma’noda qo‘shilaman. 
Ammo til ummoniga bolalar o‘z xohishlari bilan 
sakramaydilar, ularni itarib yuboradilar va endi 

---

56
bolalar uchun bu ummonda suzib ketishdan boshqa 
chora yo‘q. Bolalar hech qaysi tilni o‘z ichki 
istaklari asosida o‘rganishga jazm qilmaydilar. Ular 
tilni ham non yeyish va suv ichishni o‘rganganday 
o‘rganadilar. Biz kattalarda esa tanlash imkoniyati 
bor. Biz hammasini o‘z istagimizga ko‘ra, aql bilan 
bajaramiz. Bizda majburiylik yo‘q. Endigina yerga 
qadagan urug‘imiz erta-indin yoki bir oydan keyin 
emas, kuzda hosil berishini yaxshi bilamiz va 
ekinimizni sabr bilan har kuni parvarishlaymiz. 
Qaysi bola shunday qilganini ko‘rgansiz? 
Xullas, bolalarning til o‘rganish salohiyatiga 
havas qilishning va o‘tgan yillar uchun 
afsuslanishning hech hojati yo‘q. Siz omadlarga 
erishadigan ayni yoshdasiz. Axir sizda erk bor, 
tanlash imkoniyati, kuch-quvvat, rejalar tuzish 
salohiyati, oldindan ko‘ra bilish qobiliyati, aql, 
mustaqil fikrlash, ishchanlik, falsafa va hayotiy 
tajribalar bor. Bularning hammasi til o‘rganish 
jarayonida omadga yetaklovchi omil hisoblanadi. 
Ehtimol, men imkoniyatlarimizning hammasini 
sanamagandirman. O‘zingiz bir o‘ylab ko‘ring, 
do‘stim, bizning yana juda ko‘p ajoyib qirralarimiz 
bor. 

---

57
Xullas, mening qadrdonlarim, biz siz bilan 
ancha-muncha 
haqiqatlar 
borasida 
miriqib 
suhbatlashdik. 
Qaysi soha kishisi bo‘lishingizdan qat’i nazar 
aslo unutmangki, hech bir soha bo‘yicha 
mukammal qo‘llanmalar bo‘lmagan, hozir ham 
yo‘q, bundan keyin ham bo‘lmaydi. Buni bir daqiqa 
ham yodingizdan chiqarmang! 
Bizning sohada ham shunday. Qandaydir 
«mutaxassislar», aytaylik, ispan tilida (aynan ispan 
tilida) so‘zlashuvchilarga ingliz tilini o‘rgatish 
uchun mo‘ljallangan qo‘llanmalarni boshqa tillarga 
(masalan, rus yoki nemis tillariga) tarjima qiladilar 
va ingliz tilini o‘rganish uchun noyob qo‘llanma 
sifatida 
tarqatadilar. 
Kechirasiz-u, 
bu 
g‘irromchilarning noxolis biznesi xolos. Harqalay, 
ispan, rus, nemis tillari o‘rtasida yer bilan osmoncha 
farq bor va bu xalq vakillariga ingliz tilini bir xil 
qoida va talablar asosida o‘rgatib bo‘lmaydi. 
Xo’o’sh, endi bir necha og’iz so‘z yondosh 
matnlar xususida. 
Bema’ni qo‘llanmalar hamisha bor bo‘lganiday, 
yondosh matnlar, ya’ni, aytaylik ingliz tilidagi matn 
va uning ona tilingizdagi yonma-yon tarjimasi 
berilgan risolalar ham hamisha mavjud bo‘lishi 

---

58
tayin. Ulardan ham ehtiyot bo‘lishimizga to‘g‘ri 
keladi. Chunki ular bu jarayonda biz uchun juda 
xavfli. Yonginasida o‘z tilingizdagi tarjimasi turgan 
matn ustida hech qachon astoydil ishlamaysiz. Uni 
mustaqil tarjima qilishga urinishingiz mumkindir, 
ammo bu ham aldoqchi vaziyat. Bajarib qo‘yilgan 
ishni ko‘rgan miyaning yalqovligi tutib qoladi. Siz 
ishlayotganday ko‘rinasiz, ammo ko‘zlaringiz 
satrlar ustida shunchaki yugurib yuradi xolos. 
O‘zingizga kuchingiz yetmay qoladi. Bu narsa 
go‘yo kichkina bolakayning oldiga bir quti 
shokoladni qo‘yib, bolakaydan unga qaramaslikni 
talab qilishday bir gap. Bola hech qachon bu talabni 
bajarmaydi. Buni bajarish MUMKIN EMAS! 
Sizning hozirgi ahvolingizda ham shunday. Tayyor 
matn tomon sirpanib ketayotgan ko‘zlaringizga 
kuchingiz etmasligi tabiiy. Bu ahvolda miyani 
ishlashga majbur qilolmaysiz. 
Shuni bilib qo‘yingki, hech qanday tarjima 
to‘liq, aniq va yagona ishonchli tarjima 
hisoblanmaydi. Bitta matnning ona tilingizdagi bir 
nechta tarjimasi bo‘lishi mumkin va bu 
variantlarning har biri qaysidir jihatlari bilan to‘g‘ri 
hisoblanadi. Har bir tarjimonning so‘z tanlash 
borasida o‘z uslubi bor. 

---

59
Sizga tayyor ovqatni yeyish yoqayotgan bo‘lsa, 
bu sohada uzoqqa borolmaysiz. 
Subtitr tarjimasi bo‘lgan filmlarni ko‘rishdan 
ham tiyilganingiz ma’qul. Chunki film yaratish 
jarayonida na rejissyor va na operatorlar subtitr 
tarjima borasida umuman qayg‘urmaydilar. 
Shunday filmlarga ko‘zim tushganida juda ensam 
qotadi. Bular shu qadar ustomon tilbuzar 
«tarjimon»larni qayerdan topadilar-a?! Menga shu 
sohalarda ham kimlarningdir manfaatlari yotganday 
tuyuladi... . 
Tarjima 
borasidagi 
fikrlarim 
hamma 
mamlakatlar va hamma tillar uchun taalluqlidir. Bu 
mavzuda uzoq bahslashish mumkin. Ammo biz 
bilishimiz kerak bo‘lgan bitta haqiqat bor: 
tarjimalar orqali biror-bir tilni o‘rganib bo‘lmaydi! 
Men o‘zimni tutib tura olmayapman va sizga 
o‘zim guvohi bo‘lgan va juda asabimni buzgan 
holatlarni misol tariqasida aytib bergim kelyapti. 
Rus tiliga tarjima qilingan inglizcha filmlarning 
birida sherigini qaltis vaziyatlarda yo‘qotib qo‘ygan 
harbiy qahramon radiouzatgich orqali shunday 
deydi: «Jon, bu yoqqa kel! Qayerdasan, Jon? Kel, 
kelaqolsangchi!» Hatto ingliz tili va harbiy 
qoidalardan umuman bexabar odam ham 
radiouzatgichda aloqaga chaqirish uchun «Qabul!», 

---

60
«Javob bering!», «Qanday eshityapsiz?» qabilidagi 
so‘zlar ishlatilishini yaxshi biladi. Aynan o‘sha 
yerda inglizcha «kiring» so‘zi ishlatilgan. 
Britaniyalik va amerikaliklar bu so‘zni eshik 
taqillashiga javob tariqasida qo‘llaydilar, ammo 
harbiylar orasidagi radioaloqalarda bu so‘z «javob 
bering» degan ma’noni bildiradi. 
Holbuki, 
tarjimalar 
tekinga 
qilinmaydi. 
Modomiki shunday ekan, tilni rasvo qilish hisobiga 
boyishlariga ham chidab bo‘lmaydi. Yoki ular 
bizning ustimizdan kulyaptilarmi? 
Bir necha kun oldin oynai jahonda beriladigan 
yangiliklar ko‘rsatuvi orqali g‘alati gap, to‘g‘rirog‘i 
g‘aliz bir tarjimani eshitib qoldim. Nima emish, 
Amerikaning sobiq vitse-prezidenti Albert Gor 
Xitoy bilan savdo aloqalari chempioni emish. Bu 
qanaqa savodsizlik bo‘ldi axir! Ha, hech shubhasiz, 
bu Amerika telekanallaridan olingan lavhaning rus 
tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilingan sharhi edi. Ingliz 
tilida «chempion» so‘zi bir necha ma’nolarni 
bildiradi. Shulardan biri «butun kuch-quvvatini 
ma’lum bir maqsadga yo‘naltirgan odam» 
deganidir. Mana, aslida gap qayerda ekan. 
Dilimni ranjitadigan yana bir narsa bor. Men 
risolam orqali barcha kinematografiya, televideniye 
va boshqa soha tarjimonlariga ham bir iltimos bilan 

---

61
murojaat qilmoqchi edim. Sizlardan o‘tinib 
so‘rayman, muhtaram hamkasblar, barcha xorij 
politsiyachilarini «politsiya ofitserlari» deya 
atashni bas qilsangiz. Ehtimol hozirgacha bu atama 
va uning ma’nosi ustida bosh qotirishga hech 
biringizning vaqtingiz bo‘lmagandir. Sizlarni 
ishontirib aytamanki, Amerika, Britaniya, umuman 
chet el politsiyachilarining hammasi ham ofitser 
emas. Ularning orasida serjantlari ham va umuman 
hech qanday unvonga ega bo‘lmaganlari ham bor. 
Nega ularning hammasini ofitser deb ataysizlar? 
Barcha tillar va qabul qilingan qoidalarda «ofitser» 
so‘zi alohida ma’no va tushuncha bildiruvchi so‘z 
hisoblanadi. 
Pogoni 
bor 
maxsus 
kiyim 
kiyganlarning hammasi ofitser bo‘lavermaydiku. 
Rossiyada 
kichik 
leytenantlarning 
unvoni 
oshirilgachgina ofitser hisoblanishini bilsangiz 
kerak. Amerika va Britaniyada ham xuddi shunday. 
U yoqlarda politsiya ofitserlari operativ ishlarda 
umuman qatnashmaydilar, qonun bunga yo‘l 
qo‘ymaydi. Ular hatto o‘z ish kabinetlaridan ham 
juda kam chiqadilar. Sizlar bo‘lsangiz, kinolarda 
jinoyatchini quvib yurgan formali har bir odamni 
«politsiya ofitseri» deb ataysizlar. Ingliz tilida 
«ofitser» so‘zining bir nechta ma’nosi bor. Ofitser 
aslida «yuqori toifali shaxs» degani bo‘lib, uning 

---

62
«xizmat qiluvchi» degan boshqa ma’nosi ham bor. 
Aynan shu ma’nosiga ko‘ra bu atama xususiy 
kompaniyalarning bosh hisobchilariga nisbatan 
ham qo‘llaniladi. 
Televideniye va kino sanoati tarjimonlariga bitta 
tavsiyam bor. Dunyoda shunday kitoblar borki, 
ularda bir ustunda chet tilidagi so‘zlar, yondosh 
ustunda esa ularning ona tilingizdagi tarjimasi 
berilgan. Fanda bu kitoblarni «lug‘atlar» deb 
ataydilar. Lug‘atlarning sotuvga chiqarilganiga 
ancha yillar bo‘lgan. Iltimos, ozgina vaqt ajratib, 
«ofitser» so‘zining lug‘atlarda berilgan ma’nosiga 
bir ko‘z yugurtirib olsangiz. 
Mening qadrdon suhbatdoshim, nima uchun 
tarjima qilingan filmlarni ko‘rmang, deganimni 
tushunayotgandirsiz va keskin fikrlarim uchun meni 
kechirgandirsiz. 
Bunday 
misollarni 
o‘nlab 
keltirishim mumkin. 
Biz «As» ya’ni usta va mohir tarjimonlarga 
juda-juda muhtojmiz, aziz do‘stim, judayam... . 
Bu sohada mening erishgan muvaffaqiyatlarim 
oz emas. Men qilgan ishlarni, shubhasiz, siz ham 
qila olasiz. Bir kunda chet tilidagi asarning yuz 

---

63
sahifasini o‘qir edim. Demak, bu sizning ham 
qo‘lingizdan keladi. 
O‘qishdan zerikkaningizda film ko‘ring yoki 
matn tinglang, keyin yana o‘qing. Oldin 
o‘qiganlaringizni ham vaqti-vaqti bilan qaytarib 
turing. Maqsad bitta: o‘rganilayotgan til bilan 
aloqani aslo uzmaslik. Miyaga shu hakda muntazam 
uqtirib turing, kerak bo‘lsa bosim o‘tkazing. Bu 
jarayonda har bir narsa sizga yo ijobiy yoki salbiy 
ta’sir o‘tkaza oladi. Hatto kiyim-kechaklar ham. 
Ishonmaysizmi? Unda nima uchun sportchilar yoki 
rohiblar maxsus kiyim kiyadilar? Jinsi shim kiygan 
rohibning ibodat qilayotganini yoki kostyum-shim 
kiyib olib ringda kurash tushayotgan bokschini 
tasavvur qila olasizmi? Ular maxsus kiyimlar 
kiygandan so‘ng o‘zlarini sport yoki Budda 
ta’limotlari olamida ekanliklarini chuqurroq his 
kiladilar. Tashqi olamdan tezroq uziladilar. 
Siz ham o‘z ona tilingizdagi har qanday 
aloqadan qoching: ona tilingizda o‘qimang, 
ko‘rmang, eshitmang! Unda atrofda bo‘layotgan 
voqea-hodisalardan 
bexabar 
qolamanku, 
demoqchisiz-a? Kechirasiz-u, hozirgacha hamma 
narsadan xabardor bo‘lganingizga shubham bor. 
Televideniyeda berilayotgan, gazetalarda yozilayot-
gan voqea-hodisalarning hammasi o‘zingiz uchun 

---

64
muhimligiga ishonasizmi? Menimcha, juda 
unchalik emas. 
Bizning 
ishimizda 
shoshmashosharlik 
yaramaydi. Bu yerda tezkor hujum uyushtirishlar, 
qahramonliklar ketmaydi. Sabr va qat’iylikkina 
sizni omadga yetaklaydi. Hamisha qat’iy reja 
asosida, o‘ylab ish qiling. Butun diqqat-e’tiborni 
jamlab til ummoniga sho‘ng‘ish, sho‘ng‘iganda 
ham eng chuqur va qorong‘u joylargacha etib borish 
kerak. Bu joylarda sizni boyitib yuboradigan asl 
marvaridlar istagancha topiladi. 
Orangizda 
musiqa 
yoki 
sport 
bilan 
shug‘ullanganlar 
bo‘lsa, 
yaxshi 
biladilarki, 
mashg‘ulotlar bilan uzoq vaqt shug‘ullanilmasa, 
hammasi esdan chiqib ketishi mumkin. Afsuski, bu 
holat til bilan shug‘llanish borasida ham yuz beradi. 
Men «til bilan» deyapman, «chet tili bilan» 
deyayotganim yo‘q. Negaki, bu ona tili bilan ham 
bog‘liq muammodir. 
Ona 
tili 
dunyoda 
mashaqqat 
bilan 
o‘rganiladigan va biz yaxshi biladigan tillarning 
bittasi. Hech kim onasidan ona tilini o‘rgangan 
holda tug‘ilmaydi. Shunday ekan bu tilni ham 
doimo takomillashtirib, o‘rganib borish va zinhor 
unutib 
yubormaslik 
kerak. 
Siz 
xorijga 
borganingizda u yerda yashayotgan hamyurtlaringiz 

---

65
bilan o‘z tilingizda so‘zlashib ko‘rsangiz, nega 
bunday deyayotganimni tushunasiz. O‘zim ham 
Amerika yoki Britaniyada rus tilida inglizcha aksent 
bilan gapirayotgan hamyurtlarimni ko‘rganimda 
juda 
xafa 
bo‘lganman. 
Vaholanki, 
ular 
hayotlarining katta qismini Rossiyada o‘tkazganlar. 
Bundaylarning «sa’y-harakatlari» tufayli rus va 
ingliz tillari qorishmasidan iborat ola-quroq til 
paydo bo‘lgan. Ular «Ana mening chidsrenyatlarim 
stritda o‘ynayaptilar» yoki «Men bugun jop-
klubdagi velferga borishim kerak», «Suv ays bilan 
bo‘lsinmi, ayssizmi?», - der edilar. Gogol, Tolstoy, 
Tyutchevlar tilini braytonlik kolbasachilar tiliga 
almashtirib yuborish shu qadar oson bo‘ldimi? 
Ammo bu holat xorijda bir necha yil yashab 
qolayotgan barcha kishilar bilan, hatto bu johillikka 
qarshi bo‘lgan kishilar bilan ham, dunyodagi barcha 
tillar bilan ham sodir bo‘lmoqda. 
«Menga paund chiz bersangiz», - dedi 
Moskvadagi do‘konlarning birida Amerikadan 
kelgan rus kishisi sotuvchiga. Ketidan «shshs» 
deyishni ham unutmadi. 
Endi o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, hatto ona tili 
unutilar ekan, o‘zga til haqida nima deyish 
mumkin? Lekin cho‘chishning keragi yo‘q. 
Urganilgan hech bir narsa miyadan butunlay o‘chib 

---

66
ketmaydi. Miyaning qorong‘u bir burchagida uni 
hayotga qaytarishingizni kutib o‘tiradi va uni 
faollashtirish uncha qiyin bo‘lmaydi. 
Volgabo‘yi o‘lkasidagi nemislar tilining taqdiri 
juda ayanchli. Ularning tili yo rivojlanishdan 
to‘xtab qolgan yoki butunlay boshqa yo‘nalishdan 
ketgan. O‘zagidan ajrab qolgani uchun o‘lik tilga 
aylanib bormoqda. Volgabo‘yilik bir nemis 
o‘qituvchi qizil maydonda bir guruh germaniyalik 
nemislarni uchratib qoladi va ular bilan 
so‘zlashmoqchi bo‘ladi. Uning mahalliy nemis 
tilini germaniyaliklar mutlaqo tushunmaganlar. 
O‘qituvchi ham ularni tushunmagan. 
Mening bir tanishim g‘alati voqeani aytib 
bergandi. U qandaydir delegatsiya bilan Angliyaga 
borgan kunlarning birida yoshgina, yoqimtoy bir 
juvon delegatsiyadagilarning ruslar ekanini eshitib, 
so‘zlashgani keladi va rus tilida kuchli inglizcha 
aksent bilan, juda qiynalib gaplashadi. Delegatsiya 
a’zolari bu ayol Angliyadagi rus muxojirlarining 
yurtdan olisda tug‘ilgan farzandi ekan, degan 
qarorga keladilar va ota-bobolarining tilini 
unutmagan qizdan o‘z ko‘ngillarida juda minnatdor 
bo‘ladilar. Ertasi kuni xonim yana tashrif buyuradi. 
Undan «Ajdodlaringizning Vatani bo‘lmish 
Rossiyada hech bo‘lganmisiz?», -deb so‘raydilar. 

---

67
Ayol ajablanadi va Rossiyada tug‘ilib o‘sganini, 
Angliyada yashay boshlaganiga esa etti yil 
bo‘lganini aytadi... . 
Xo‘p mayli, keling o‘z ishimizga qaytaqolaylik, 
mening qanoatli o‘quvchim. 
Til o‘rganish jarayoni chegaralanmagan, 
istalgancha vaqt sarf qilish mumkin bo‘lgan 
mashg‘ulot emas. Uning ham o‘ziga xos qoidalari 
bor. Dastlabki uch-to‘rt oy mobaynida siz qandaydir 
yutuqlarga erishishingiz darkor. Bu narsa kurashni 
davom ettirishda sizga ruhiy madad bo‘ladi. Til 
o‘rganish sohasida tajribasi bo‘lmagan kishining 
o‘ziga ishonchi kam bo‘ladi. U tutgan yo‘lining 
to‘g‘riligiga ishonishni istaydi. 
Men bu sohada anchayin tajriba orttirgan, 
mazkur jarayonning past-balandini yaxshi biladigan 
shaxs sifatida dastlabki mashg‘ulotlar uchun yetti-
sakkiz oy, boringki, bir yilni hech ikkilanmay sarf 
qilishim va sabr bilan mehnat qilishim mumkindir. 
Lekin bu sohada yangi odamning bunday qilishga 
toqati yetmaydi. U qisqa fursatlarda mehnatining 
natijasini ko‘rishni istaydi. 
Tasavvur qiling, men uy qurmoqchiman. Sizda 
ham shunday istak bor. Uy qurish uchun yerimiz 
ham bor. Men o‘z ishining bo‘lajak ustasiday 
qurilish ashyolari uchun buyurtma beraman. 

---

68
Tasavvurimdagi uyning qayeriga gilam ilishdan 
tortib, qaysi deraza tokchasiga qanday gultuvakda 
qaysi turdagi gulni qo‘yishimgacha xayolan pishitib 
qo‘yaman. Buyurtma qilingan ashyolarning 
keltirilish vaqtidan tortib, har bir ishga qancha vaqt 
ketishini va qanday tezlikda ishlashni aniq hisob-
kitob qilgan holda, hech shoshilmay harakat 
qilaman. 
Siz bu paytda shoshqaloqligingiz sabab 
talvasaga tushib qolasiz. Qurilish ishi bo‘yicha 
umuman tajribangiz yo‘kligi aniq. Lekin shunga 
qaramay, o‘z qo‘llaringiz bilan uy qurishga ahd 
qilgansiz. Poydevor bitgach, g‘isht urilsa, tomni 
yopib, pol va shiftlarni bitkazilsa, eshik, deraza 
o‘rnatilsa - tamom deb o‘ylaysiz. Ammo bu yerda 
joy-joyiga qoqilishi kerak bo‘lgan mixlar, 
o‘rnatilishi lozim bo‘lgan xalqalar, gaykalar, 
shuruplar, ilgaklar bor...eh-he... Sizga juda qiyin. 
Ish davomida hammayog‘ingiz tilingan, ko‘kargan, 
boshdan-oyoq loyga belanib, oyoqda zo‘rg‘a 
turibsiz. Ammo qurayotganingiz hecham uyga 
o‘xshamayapti. To‘g‘risi, qo‘shni itning uychasi 
ham bundan chiroyli edi. Siz endi qurilish 
maydonida kamroq ko‘rina boshlaysiz va bora-bora 
kelmay ham qo‘yasiz. Tamom. Nemischa 
aytganda «kaput». 

---

69
Yo‘q, keling davom ettiraylik. Biz siz bilan 
qo‘shnilarmiz va turgan gapki, mening chiroyli 
uyim havasingizni keltiryapti. Axir men bu uyni 
sizning ko‘z oldingizda o‘z qo‘llarim bilan 
qurdimda. Siz mendan uy qurishni o‘rgatishimni 
so‘raysiz. Men jon deb sizga bu borada ma’ruzalar 
o‘qiyman. Qurilish ashyolarini qanday tayyorlash 
va ishlatishni o‘rgataman. Siz ham saboqlarimga 
bajonidil qatnay boshlaysiz. Men sizga qurilish 
uchun 
kerak 
bo‘ladigan 
mayda-chuyda 
asboblarning uzundan-uzun ro‘yxatini beraman va 
ularning nomini, nimaga ishlatilishini yodlab 
qolishni va ularni olib kelishni talab qilaman. Siz 
ichki ishonchsizlik bilan bu ishga kirishasiz. Chunki 
bu yuzlab narsalarning o‘zini ko‘rish tugul nomini 
ham endi eshitib turibsizda. Shuncha harakat 
qildingiz, ammo qarshingizda na poydevorni, na 
devorni va na tomni ko‘ryapsiz. Atrofingizda faqat 
qop-qop sement, bo‘yoq idishlari, rulonlar, 
allaqanday shuruplar, temir-tersaklar qalashib ketdi. 
Ularning yoqimsiz hidlari dimog‘ingizni yoray 
deyapti. Ular bilan qanday qilib chiroyli va shinam 
uyni 
bunyod 
etish 
mumkinligiga 
sira 
tushunmayapsiz. 
Shu holingizda endi men umringizda birinchi 
bor ko‘rib turgan asboblarni qanday ishlatishni 

---

70
o‘rgata boshlayman. Siz ham har qancha qiyin 
bo‘lmasin meni tushunishga harakat qilib astoydil 
tinglaysiz, ammo uy qurishga bo‘lgan istagingiz 
qaynoq gaz pechidagi muz bo‘lagiday eriy 
boshlaydi va yo‘qolib ham ketadi. Siz bu sonsiz 
saboqlar 
ichida 
hech 
qanday 
amaliyotni 
ko‘rmadingiz va nazaringizda mening uyim ham 
tayyor holida osmonday tushganday yoki Garri 
Potterning sehrli tayoqchasi yordamida bir zumda 
paydo bo‘lganday, tuyula boshladi. Siz allaqanday 
vintchalar va shpuntchalar, allambalo uskunalardan 
zerikdingiz. 
Uzundan-uzoq 
saboqlarimdan 
boshingiz g‘ovlab ketdi. Siz hatto mening qurilish 
ishlarini 
tushunishimga 
ham 
shubhalana 
boshladingiz. Ishlarni to‘xtatishga qaror qildingiz. 
Essizgina, axir biz endigina poydevor qurishni 
boshlamoqchi edik. Hamma narsa tayyor bo‘lgan 
edi. Yana ikki haftagina sabr qilsangiz bo‘lardiku! 
Natijaga yarim qadam qolgan edi-ya! 
Xullas, siz tamom dedingizmi, demak, tamom! 
Endi bu ikki holatni tahlil qilib ko‘raylik. 
Birinchi holatda sizda ishtiyoq ham, mehnatsevarlik 
ham bor edi. Ammo tajriba yetishmadi. U holni 
tavsiflab o‘tirish shart ham bo‘lmasa kerak. 
Hammasi kunday ravshan. 

---

71
Ikkinchi ko‘rinishdachi? Bunda ham siz katta 
havas va qiziqish bilan ish boshladingiz. Faqat eng 
katta ayb menda bo‘ldi. Chunki o‘rgatuvchi har bir 
ishda insondagi ojiz tomonlarni albatta hisobga 
olishi shart edi. Ishni shunday tashkillashtirish 
kerak ediki, toki qisqa vaqtlar ichida o‘rganuvchi 
boshlagan ishining kichik bo‘lsa ham natijasini 
ko‘rib, quvona olsin. 
Dastlabki saboqlardan so‘ng sizga poydevor 
qurdirishim va ustiga bir qator bo‘lsa ham g‘isht 
terdirishim lozim edi. Shunda siz mehnatingiz 
natijasidan quvongan, o‘z kuchingizga ishongan 
bo‘lardingiz. Istaklaringiz bu qadar tez so‘nmasdi. 
Birinchi g‘alabaning ta’mini totib ko‘rgach, 
kuchingizga kuch qo‘shilardi. Ishonch va matonat 
bilan, yaxshi kayfiyatda ishni davom ettirgan 
bo‘lardingiz. Afsus, bunday bo‘lmadi. 
Hamma ayb - o‘qituvchida. Unda donishmand-
lik etishmadi. Quruq safsatalar bilan o‘quvchilar 
ishonchini qozonib bo‘lmaydi. 
Xullas, 
mening 
tajribasiz 
«quruvchim», 
ishingizning dastlabki ikkinchi, uchinchi oylarida 
kichkinagina bo‘lsa ham natija va muvaffaqiyat-
larni ko‘rish sizga albatta kerak. Bo‘lmasa 
qurayotgan uyingiz chala qolishi mumkin. 
O‘qituvchingiz ham oqil bo‘lmog‘i lozim. 

---

72
O‘qituvchilik diplomi bo‘lgan har bir odam ham 
o‘qituvchi sanalavermaydi. Mabodo ustozlik 
qilaman degan odamingiz yuz yillik eski usullarga 
sodiq bo‘lsa, siz o‘qituvchi emas, istaklaringizni 
so‘ndiruvchi xavfli dushmanga duch kelibsiz. 
Ha-ya, eski usullar... . Axir chet tili 
fakultetlarida o‘sha eski usullar bilan ham 
muvaffaqiyatlarga erishyaptilarku, to‘g‘rimasmi? 
To‘g‘ri, deyishga biroz shoshmay turing. 
Muvaffaqiyatga erishishda bilimdan tashqari 
omadning ham ahamiyati katta. Men hayotim 
davomida erishgan muvaffaqiyatlariga o‘zini loyiq 
hisoblamay, vijdoni qiynalgan odamlarni ham 
ko‘rganman. Har doim haqiqatning ko‘ziga tik 
boqish darkor. 
Biz hamisha o‘quv tizimini emas, o‘zimizni 
aybdor qilishga o‘rganganmiz. Tizimga qarshi 
turishni ma’qul ko‘rmaymiz. Hatto shu narsa ham 
aslida, o‘sha o‘qitish tizimining ta’siridir. Axir bizni 
kichkinaligimizdanoq har narsaga - xo‘p, deydigan 
yaxshi bola bo‘lishga o‘rgatishganda. Bolaligimiz-
danoq shovqin solmay jim o‘tirishga, kattalarga 
so‘zsiz quloq solishga, tartib-qoidalarni buzmas-
likka o‘rgatilganmiz. Mana, darslarda ham jim 
o‘tirdik, uyga berilgan topshirikdarni to‘liq ba-
jardik, doimo o‘qituvchining aytganini qildik. 

---

73
Necha yillik qoidalarni o‘qituvchiga qo‘shilib 
to‘tiday takrorladik, ular tavsiya qilgan kitoblarga 
bema’no tikilib o‘tirdik, butun mamlakat yillab 
bajargan mashqlarni biz ham bajardik, xullas o‘quv 
tizimi yaratgan barcha narsaning tilsiz ijrochisi 
bo‘ldik va alaloqibat allakimlar erishgan yutuklarga 
nechadir minginchi bo‘lib biz ham takror erishdik. 
Ko‘pchilik buni juda yaxshi biladi va bu 
muvaffaqiyatlarni meniki deyishdan or qiladi. 
«Biz» deganimda men sizni nazarda tutganim 
yo‘q, qadrdon suhbatdoshim. Sizni kuchsiz va 
landovur deb, aslo o‘ylamayman. Men sizga 
ishonaman! Agar aksi bo‘lganda, sizga dardimni 
dasturxon qilmagan va qimmatli vaqtimni sarf 
etmagan bo‘lardim. Men sizning yolg‘onlar va 
chala haqiqatlardan chin haqiqatni ajrata olishingiz-
ga, mustaqilligingizni boy bermasligingizga, har 
qanday aldoqchi ta’sirlarga berilmasligingizga 
ishonaman. Ilmning jannatmakon olamiga yorug‘ 
yuz bilan kirib borishingizga imonim komil. 
Hozirgacha men quruq safsata sotganim va 
mashaqqatlarni xaspo‘shlab ko‘rsatganim yo‘q. 
Shunday ekan, yana bir haqiqatni tan olaylik. Bu 
jarayonda 
duch 
kelishingiz 
aniq 
bo‘lgan 
to‘siqlardan yana bittasi - yaqin kishilaringizning 
qarshiligidir. Ha, har qancha ko‘ngilsiz bo‘lmasin, 

---

74
bu haqiqat! Ehtimol ularning qarshiligi ochiq-oydin 
bo‘lmas va shuning uchun ham siz hozirgina 
ko‘nglingizdan 
«yo‘g‘-e, 
bunaqa 
bo‘lishi 
mumkinmas»,-degan o‘yni o‘tkazdingiz. 
Nadomatlar bo‘lsinkim, inson tabiati azaldan 
shunday. 
Yaqin 
kishilarimizning 
qozongan 
zafarlarida hech bir ulushimiz bo‘lmasligi mumkin, 
ammo ularning hayotidagi katta-kichik ko‘ngilsiz-
liklarda aniq hissamiz bor. Yaqinlarimizning 
balchiqqa yuztuban yiqilishlariga sovuqqonlik bilan 
qarab turamiz va ayni paytda egnimizga loy 
sachramasligi uchun chetroqqa chiqib olamiz. 
Oddiygina bir misol: ichishni tashlagan odamga 
yaqinlari allaqanday marosimlarni pesh qilib yoki 
kimlarningdir ko‘ngli uchun bir ryumkagina aroqni 
«oppoq qilib olish»ni astoydil talab qiladilar. 
Buning hech qanday zarari yo‘qligiga ishontirib 
ham qo‘yadilar. 
Mana ko‘rasiz, sizga ham albatta, dam olishni, 
biroz tanaffus qilishni, miyaga orom berishni taklif 
qiladilar. Dangasa miyaning qo‘li baland kelib 
turgan daqiqalarda bu «mehribonchilik»lar sizga 
moydek yoqadi. Ular sizga achingandek qaraydilar, 
lekin nima uchun? 
Mening soddagina qadrdonim, bu yo‘lda hech 
kimdan sizni qo‘llashlarini kutmay qo‘yavering, 

---

75
chunki bu maydonda yakka holda kurashiladi. 
Sizning birgina hamkoringiz bor, u ham bo‘lsa - 
o‘zingiz. Aynan shu sababli ham, doimo o‘z-
o‘zingizni mukofotlab boring. Hech qachon 
boshqalardan maqtov yoki rag‘bat kutmang. 
Hech qanday kamchilik yoki uquvsizliklar, 
vaqtinchalik tushunmovchiliklar uchun o‘zingizni 
koyimang va ayblamang. 
O‘zingizga hammadan kuchli ekanligingizni 
uqtirishdan uyalmang. Eng yaxshi va to‘g‘ri baho - 
o‘zingizga bergan bahongizdir. Va hech qachon «bir 
kun kelib chet elliklar ularning tilini yaxshi 
o‘rganganim uchun menga qoyil qoladilar va 
mahoratimga tahsinlar aytadilar», - degan 
xomxayol bilan boshingizni aylantirmang. Bu 
behuda gap. Negaki, ular uchun sizning til bilish, 
bilmasligingiz sirayam qiziq emas. Tilda Vikont de 
Brajelon darajasida mukammal so‘zlasha olasizmi 
yoki tilni buzib, qo‘pol aksent bilan gapirasizmi
ularga baribir. Ular sizning xatolaringizni ko‘rsatib 
bermaganlariday, yutuqlaringizni ham taqdirlamay-
dilar. Xorijliklar uchun siz ularning katta va 
hamisha gavjum ko‘chalaridan o‘tib ketayotgan 
o‘tkinchilardan birisiz xolos. Dunyo o‘zi shunaqa. 
Shunday ekan, intilishlaringiz va yutuqlaringiz 
uchun shu topdayoq o‘zingizni mukofotlang, 

---

76
quvoning. Boshqa hech kim bunday qilmasligini va 
sizni taqdirlash-taqdirlamaslik boshqalarning o‘ta 
shaxsiy ishi ekanligini unutmang. 
Hayotda har bitta muvaffaqiyatsizlikdan 
tushkunlikka tushaverish kishini ko‘ngilsizliklar 
ummoniga cho‘ktirib yuboradi. Meni hammasiga 
osongina erishgan deb o‘ylaysizmi? Bu yo‘lda 
hamma narsa bo‘lishi mumkin. Shunday odamlarga 
duch kelasizki... . Boshimdan o‘tgan bir voqeani 
aytib beraymi? 
Taqdir meni bir zodagon boyga til o‘rgatish 
uchun yollanma o‘qituvchi sifatida duchor qilgan 
kunlarning biri edi. Aytishim kerakki, men o‘z 
ishimni qimmat narxlarda baholamagan va 
zodagonlar hayotiga yaqinlashishga urinmagan 
insonman. Uquvchim bo‘lmish muhtaram janob 
ancha kirishimli, harakatchan va hatto mehribon 
ham edi. Saboqlarimiz kun sayin yaxshi natijalar 
berib borar, janoblari ham yoshlik davrlari o‘tib 
qolganiga qaramay, astoydil harakat qilardilar. 
Ammo ich-ichimdan baribir hammasi oxirigacha 
shunday silliq kechmasligini, musaffo osmonimizni 
bulut qoplashi mumkinligini his qilardim. Xato 
qilmagan ekanman. Tinch oqadigan suvning tubi 
loyqa bo‘ladi, degan gap juda topib aytilganda. 

---

77
Navbatdagi saboqni o‘tish uchun o‘quvchim-
ning yozgi saroyiga tashrif buyurar ekanman, 
hashamatli darvozadagi juda ustalik bilan 
yashirilgan kuzatuv kameralari meni har 
qachongidan ko‘ra uzoqroq kuzatayotganday, hatto 
fikrlarimni ham o‘qiyotganday tuyuldi. Ichkariga 
kirgach, 
biroz 
dovdirab 
qoldim. 
Mening 
madaniyatli ritsarim hali nonushtasini tugatmagan, 
nonushta uchun ataylab Tinch okeanidan yangigina 
tutib keltirilgan baliqni shoshilmay tanovul 
qilgancha, bemalol gazeta o‘qirdi. Alam qiladigani, 
u menga qarab ham qo‘ymadi. Saboq haqida 
umuman unutganday ko‘rinardi. Oradan qancha 
vaqt o‘tganini bilmayman. Janobi oliylari qorinlari 
to‘yganiga ishonch hosil qildilar shekilli, yog‘li 
qo‘llarini shoshilmay tozalab, mashhur xushta’m 
pivo bilan nafsilarini siylagachgina, men sho‘rlikka 
o‘girildilar. Uning ko‘z qarashidan badanimda 
minglab chumoli o‘rmalaganday bo‘ldi. 
- Sizga bir savolim bor! - sokin, deyarli mayin 
ovozda so‘z boshladi zoti oliylari, uzoq jimlikdan 
so‘ng. 
Eshitaman, - deya oldim zo‘rg‘a. Ovozim ham 
o‘zimga begonadek tuyuldi. 
Men kecha kitob do‘koniga kirgan edim. 
Xo‘sh? 

---

78
U yerda ancha qimmat turadigan yangi 
qo‘llanmalar bor ekan. 
Xo‘sh? 
- Unda biz nima uchun mana bu bo‘yicha 
shug‘ullanyapmiz? - u barmog‘ini niqtab, ingliz 
tilini o‘rganish bo‘yicha chiqarilgan qo‘llanmalar-
ning ichida eng ma’quli deya hisoblaganim va 
mashg‘ulotlarda qo‘llayotganim arzongina risolani 
ko‘rsatdi. 
Men g‘alati ahvolga tushib qoldim. O‘sha kuni 
mashg‘ulotimiz qanday o‘tganini bilmayman. 
Faqatgina oliynasab zotning shaxsiy hayvonot 
bog‘idagi Tanzaniyadan keltirilgan noyob xo‘rozlar 
ayyuhannos solib tongdan xabar bermagunicha 
bosinqirab chiqqanim esimda. Odamlarning bu 
qadar kaltafahmlarcha fikrlash tarzi hamisha 
g‘azabimni keltiradi. 
O‘sha tongda saboqxonamizga shaxdam 
qadamlar bilan kirib bordim. Zoti oliylari menga 
«haliyam shu yerdamisan?», - deganday norozi 
nazar tashladi. 
Siz otda chopishni bilasizmi? - so‘radim kibor 
o‘quvchimdan. 
Ha, bilar edim... - ajablandi u. 
Aytingchi, men ming dollarga yaxshi bir ot 
sotib ololamanmi? 

---

79
Sotib olishning hech keragi yo‘q. Yaqin bir 
do‘stimning ot fermasi bor. Borib bemalol 
o‘rganishingiz mumkin. 
Agar ming dollarga ot sotib olsam, unda 
chopishni o‘rganishimga qancha vaqt ketadi? - 
so‘radim men uning taklifiga parvo ham qilmay. 
Zodagon mening uncha baquvvat bo‘lmagan 
jussamga biroz tikilib turdida, ishonchsiz bir 
ohangda 
- Yarim yilda o‘rganib olsangiz kerak, - dedi. 
Agar men o‘n ming dollarlik ot sotib olsamchi? 
- qat’iy ohangda davom etdim men. 
Bu ot bilan chopishni ming dollarlik otga 
qaraganda o‘n barobar tezroq va yaxshiroq 
o‘rganamanmi? 
Janob menga bir muddat tikilib qoldi. U gap 
nimadaligini fahmlagan edi. Oraga chuqur jimlik 
cho‘kdi. Bu jimlikni oligarxning buyurtmasi bilan 
Shvetsariyadan keltirilgan noyob devor soatining 
chiqillashi-yu, shaxsiy hayvonot bog‘idagi Sumatra 
timsohining sekin irillashigina buzib turardi. 
Oranjereyadagi Polineziya kakadusi esa kulgili 
qiliqlari bilan diqqatni o‘ziga tortmoqchi bo‘lardi. 
Va nihoyat janobi oliylari o‘ychan nigohlarini 
mendan uzdi. Qo‘liga darslikni oldi: 
- Kecha qayerda to‘xtagan edik?.. 

---

80
Men ko‘ksimni to‘ldirib nafas oldim va 
hayotning juda ajoyib, go‘zal ekanligi haqidagi 
fikrlar bilan ko‘nglimni ko‘tardim. Ana shunaqa! 
Keling, yana o‘sha chet elliklar mavzusiga 
qaytaylik. 
Chet elliklar chet tilini biladilarmi? Bu qanaqa 
savol bo‘ldi, deyapsizmi? Javobingiz bormi? 
O‘ylanib qoldingiz-a? Mana, aziz do‘stim, 
suhbatlarimizning ta’siri! Siz o‘ylab o‘tirmay javob 
berishdan tiyila boshladingiz. 
Oldingizga sizning tilingizni o‘rganayotgan 
xitoy kishisi kelib, o‘zini qiynayotgan savollar 
bilan, aytaylik, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarga 
oid savollar bilan murojaat qilsa, uni qoniqtiradigan 
darajada (men professional darajada demayapman) 
javob bera olasizmi? 
Bularni nega gapiryapman? Gap shundaki, har 
bir til o‘rganuvchi, masalan ingliz tilini 
o‘rganuvchilar ingliz tilida gapiruvchilarning 
hammasi shu til haqidagi barcha narsani biladi, deb 
o‘ylaydilar. Shuni yaxshi bilingki, aziz o‘quvchim, 
xorijliklar ham siz bilan men kabi oddiy odamlar. 
Ularning ham xuddi biz kabi ojiz tomonlari, 
kamchiliklari bor. Ular ham eski tizimlarga 
asoslangan 
maktablarda 
o‘qiganlar 
va 
grammatikani o‘rganish ishtiyoqida yonayotganlari 

---

81
yo‘q. Ularni savollar bilan qiynamang. Oddiy 
haqiqatlardan ko‘z yumishga o‘rganmang. Baribir, 
savollaringizga to‘liq javob ololmaysiz. Ajnabiy 
suhbatdoshingiz yo ishi ko‘pligini, yo vaqti 
yo‘qligini bahona qilib qochib qoladi yoki sizni 
g‘azabnok nigohlari bilan «siylaydi». 
Albatta, bu ajnabiylar bilan suhbatlashish sizga 
foyda bermaydi, degani emas. Ular bilan istalgan 
mavzularda suhbatlar quring. Suhbatdoshingizni 
diqqat bilan tinglang, leksik, grammatik, fonetik 
tahlillar qiling. So‘z qo‘llash uslublarini aniqlang. 
Savollaringizga javoblarni esa yaxshisi maxsus 
adabiyotlardan izlang. Til egalaridan ko‘p narsani 
o‘rganib bo‘lmaydi. Mabodo suhbatdoshingiz 
shaloq so‘zlardan uyalmaydigan nusxa bo‘lsa 
bormi! 
Bir paytlar men quyoshli O‘zbekiston fuqarosi 
bo‘lmish ochiq tabiatli, mehnatsevar va sodda odam 
ekanligi yuzidan shundoqqina ko‘rinib turgan 
o‘zbek kishisi bilan rus tilida so‘zlashib qolgan 
edim. Suhbat jarayonidan bildimki, bu odam rus 
tilini Rossiyada qandaydir qurilishlarda yoki qora 
ishlarda o‘rgangan. Uning og‘zidan chiqayotgan 
so‘zlar ichidan faqat «ona» so‘zinigina sizga 
aytishga uyalmayman xolos. Men suhbatni ko‘p 
cho‘zib o‘tirmadim va uyda dushdan oqayotgan 

---

82
issiq suvda cho‘milgachgina o‘zimga keldim. Men 
u odamni yomon deyish fikridan mutlaqo yiroqman. 
Aminmanki, bu samimiy inson o‘z ona tilida hech 
qachon bunday ohangda va ma’noda (ayniqsa 
notanish odamga) gapirmaydi. Bu xalqning 
nechog‘lik andishali ekanligini bilganim uchun xam 
shunday deyapman. 
Gap shundaki, bu o‘zbek, yurtimizdagi sayoqlar 
va axlat titarlar singari odamsimon hayvonlarning 
doirasida ko‘p o‘ralashib qolgan va ularning tilini 
aynan rus tili sifatida qabul qilgan. Tuzukroq etibor 
berilsa, hayotda bu kabi aybsiz aybdorlar soni oz 
emas.