uchun ст-ning h a r xil b od ish i tushunarli. P ro to n
bilan qodshni atom
va gruppalarining elektronakseptor xossasi qancha katta bodsa, proton
shun ch a kam ekranlashadi. C hunki bu gruppalar proton atrofidagi
elektronlarni o ‘ziga tortad i, natijada p ro to n atrofida elektronlar hosil
qilgan y o ‘nalishi
N 0
ning antiparallel lokal
m aydon kichik b odadi va
rezonans
N 0
ning kichikroq qiym ati (kuchsiz m aydon) da yuzaga
keladi. E lek trond o nor atom va gruppalar aksincha ta ’sir k o ‘rsatadi.
E lektronakseptor ato m va gruppalarga F , Cl, N 0 2, C N , O R , C O O R
elektrondonorlarga radikallarga (C N 3, C
2
H
5
va h .k.)
ni misol qilib
keltirish m um kin.
M olekulada turli h olatda proto nlarn in g turli chastotalarda bera-
digan signallari
kimyoviy siljish
deyiladi. K o ‘p in ch a
kimyoviy siljish
deb spektrdagi turli signallar o'rtasidagi m asofaga aytiladi:
1“ - ^ . 1 0
6
= 1 , 7 va I Z ° - % .1 0
6
= 1 ,7 .
(23)
60
1 0 6
1 0 0 1 0 6
Bu ikkala tu sh u n ch a aslida bitta narsadir. T urli laboratoriyalar
h a r xil spektrom etrlarga ega. U lar ishchi chastotalari (40, 60 yoki
100) M G s bilan b ir-b irid an farq qiladi. M a ’lum ki, rezonans signal
chastota (v) ga t o ‘g‘ri proporsionaldir. Shunday ekan turli chas
to talard a olingan bitta m oddaning signali h a r xil bodishi zarur. C hu -
n o n ch i 60 M G s li asbobda b iro r p ro to n 102
gersda rezonans bersa,
100 M G s lida bu qiym at 170 G s ga teng bodadi. Turli chastotalarda
olingan signallarni taqqoslash u ch u n gerslarda ifodalangan signal
chastotasi ishchi chastotaga bodinadi. Qulaylik uch u n bu nisbat 10 ga
k o ‘paytiriladi. H osil qilingan birlik ishchi chastotaga nisbatan olingan
m illion hissalari deyiladi.
M asalan, yuqoridagi m isol uchun har ikkala
h o ld a h a m m illion hissa (m. h) ga ega b odam iz.
P rotonlarning tajribada topiladigan kim yoviy yoki rezonans sil-
jishlari o'zgarm asm i yoki biror narsaga nisbatan olinadim i, degan
savol ofiinlidir.
A lohida olingan, y a’ni h ech qanday q o ‘shnilari va
elektroni b od m ag an p ro to n n in g kimyoviy siljishini odchab, uni nol
deb qabul qilib, boshqa «o‘rab olingan» pro to n lar rezonans signallarini
shunga nisbatan aniqlash m um kin, lekin proto n n in g absolut rezonans
signalini aniqlash qiyin. Shuning u ch u n etalo n m od dadan foyda
laniladi. E talon im koniyati b o rich a bittagina signal berishi,
u ham
k o ‘pchilik p ro tonlar beradigan signaldan ch etd a joylashishi zarur.
Bu talablarga tetram etilsilan [(C H
3
)
4
Si] javob beradi. X alqaro etalon
47
sifatida qabul qilingan tetram etilsilan (T M S) b irm uncha afzalliklarga
ega. B irinchidan, undagi ikkita p ro to n ham bir xil qurshab olingan.
Shuning uch u n ular ham m asi b itta chastotada energiya yutadi, ya’ni
spektrda yagona c h o ‘qqi kuzatiladi. Bu
signal ham kuchli m aydonda
yotadi. N eft ham da gazlardan ajratib olingan organik birikm alardagi
b arch a protonlari nisbatan kuchsiz m aydonda rezonansiga uchraydi.
Ikkinchidan, T M S boshqa organik m o dd alar bilan deyarli kimyoviy
ta ’sirlashm aydi. N iho y at, u u chu v ch an d ir (spektr olib b o ‘lingandan
keyin, m oddani yana osongina ajratib olish m um kin).
T M S n ing
kam chiligi sh undan iboratki, h am m a organik birikm alar u bilan ara-
lashm aydi. Bunday paytda k o ‘pin ch a TM S o ‘rniga benzol, uchlam chi
butil spirt yoki suv ishlatiladi (suv m oddaga aralashtirilm aydi, u
tashqi standart vazifasini bajaradi). O datda, T M S ning signali 0 deb
qabul qilinadi.
(C H 3) C - C H 2C O C H
T M S
Do'stlaringiz bilan baham: