|
Asosiy rejalarni yoritish tartibi, jadval va chizmalarning rasmiylashtirilishi
1.
Marketing kompleksida sotuv kanallarining o‘rni va ahamiyati
Marketing faoliyatining eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi tovarni sotish va
taqsimlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtai nazardan eng murakkab vazifa
– ishlab chiqarilgan tovarni pirovard iste’molchiga yetkazish hal etiladi. Tovarlarni
iste’molchilarga yetkazib berish uchun ishlab chiqaruvchilar dastavval sotuv kanallari
faoliyatini yo‘lga qo‘yish kerak. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan tanlagan sotuv
kanali marketing bo‘yicha qolgan jami boshqa yechimlarga ta’sir ko‘rsatadi – narxlar,
reklama xizmati, oraliq saqlash omborlarini tashkil qilish, transport xizmatidan
foydalanish, o‘z savdo nuqtalarini ochish va hokazolar shular jumlasidandir. Shu
sababli ishlab chiqaruvchilar sotuv kanalini tanlashda bugungi kunni emas, balki
ertangi tijorat muhitini ham kuzlab ish tutishi zarur. Tovar sotuv jarayoni ishlab
chiqaruvchi korxonalarda tovar ishlab chiqarishning davomiy yakuniy bosqichiga
aylanishi kerak. Hozirgi zamonaviy bozor munosabatlari qaror topayotgan davrda
ishlab chiqarish jarayoni tayyor tovarni yaratish bilan yakunlanmasdan, balki
pirovard iste’molchiga yetkazib berish bilan yakunlanmoqda. Tovar sotish
jarayonining bugungi zamonaviy ko‘rinishi tarixiy rivojlanish bosqichlarini bosib
o‘tgan.
Iqtisodiy taraqqiyotning keyingi bosqichida ishlab chiqaruvchi tovar sotishni
bir joyda va kelishilgan vaqtda o‘tkazish ma’qulroq ekanligini tushunib yetadi, jami
ishlab chiqaruvchilar uchrashishlari mumkin bo‘lgan markaziy "bozor"ning joriy
etilishi tovar sotishda navbatdagi rivojlanish bosqichi bo‘ldi.
Pulning paydo bo‘lishi bilan tovar sotish jarayonida jiddiy ravnaq qulga
kiritildi. Endi tovar tarqatish tovar-pul ko‘rinishida amal qilib, to‘liq ekvivalent
asosga ega bo‘ldi. Ammo markaziy "bozor" va pul tovar tarqatish ko‘lamini
kamaytirmadi. Ishlab chiqaruvchi o‘z tovarlarini sotish uchun kerakli yo‘l-yo‘riqni
o‘zi belgilashi lozim edi. Ishlab chiqaruvchi ikki qiyofaga — ishlab chiqaruvchi va
sotuvchi qiyofasiga ega bo‘ldi. Bu vazifalarni bajarish uchun anchagina vaqt va
mablag‘ talab etilardi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy
resurslari hamma vaqt ham tovar taqsimoti uchun yetavermas edi. Natijada ishlab
chiqarilgan tovarlar zahirasi hosil bo‘lib qolar edi. Iqtisodiy taraqqiyot jarayonining
davom etishi natijasida bozor ishtirokchisi sifatida vositachilarning kirib kelishi tovar
tarqatish jarayonini tubdan o‘zgartirib yubordi. Vositachilar o‘zlarining aloqalari,
tajribasi, ixtisoslashuvi hamda faoliyatining kulami bilan ishlab chiqaruvchi
korxonaga uning yolg‘iz o‘zi qila olishi mumkin bo‘lganidan ko‘ra ko‘proq narsa
taklif etadi. Shu sababli ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarini bozorga
vositachilar orqali taklif etishni maqul topishdi.
Iqtisodiy taraqqiyotning 19-asr oxiri va 20-asr boshidagi bosqichida bozor
faoliyatining rivojlanishi, iste’molchilar ehtiyojining yuksalib, differensiallashi
marketing va uning konsepsiyalarini ravnaq topishiga olib keldi. Bu esa tovar
tarqatish jarayonidagi tub burilish va rivojlanishga sabab bo‘ldi. Ayniqsa iqtisodiy
taraqqiyotning bu bosqichida marketing ilmining paydo bo‘lishi va marketing
22
qarashlarining rivojlanishi tovar tarqatish jarayoniga yangicha yondoshishlarni talab
etdi. Xususan, marketing evolyutsiyasining ikkinchi bosqichida paydo bo‘lgan
konsepsiyalar
tovar
tarqatish
kanallarini
shakllantirish,
tovar
harakatini
jadallashtirish, sotilishlar hajmini maksimal qilish, buning uchun esa, raqiblarga
nisbatan bozorni qamrab olish, bunda vositachilar xizmatidan foydalanish, tashqi
bozorlarga chiqish rivojlandi.
Mamlakatimiz mustaqillikni qulga kiritgandan keyin sobiq markazlashtirilgan
tovar tarqatish tizimi o‘z faoliyatini yakunladi. Mustaqillikkacha bo‘lgan davrda
ishlab chiqaruvchilar tovar tarqatish uchun ortiqcha harakatlarni amalga oshirmas edi.
Chunki ishlab chiqarayotgan tovarlari markazlashtirilgan tartibda ulgurji savdo
tashkilotlariga yetkazib berish mexanizmi yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu yerda ishlab
chiqaruvchilar tovar sotish bilan amalda shug‘ullanmas edi. Mustaqillikdan keyin
ishlab chiqaruvchilar erkin faoliyat olib borishi o‘z faoliyatini haqiqiy egasiga
aylandi va o‘zi ishlab chiqargan tovarni xoxlagan tarzda tarqatish huquqiga ega
bo‘ldi.
Marketing faoliyati bir-biridan ajralmas to‘rtta muhim elementlardan tashkil
topgan bo‘lib, bu elementlar marketing majmuasi, kompleksini tashkil etadi.
Marketing faoliyatining amaliy qurollari hisoblangan bu to‘rt elementlarning nomlari
tasdifga ko‘ra ingliz tilining R harfidan boshlanadi. Marketing faoliyatining ushbu
yig‘indisini belgilash uchun “4R” formulasi ishlatiladi: Product (tovar) – Price (narx)
- Place (joy) - Promotion (siljitish). Marketing faoliyati bu to‘rt elementning biri
Place (joy) ishlab chiqarilgan tovarni sotish joylarini aniqlash, ya’ni tarqatish joyini
shakllantirishdan iboratdir. Demak, tovar sotish marketing kompleksining muhim
elementlaridan biri hisoblanadi.
Hozirda iqtisodiy adabiyotlar, ilmiy maqolalar va huquqiy-me’yoriy hujjatlarda
“tovar taqsimlash”, “tovar tarqatish”, “tovar sotish” kabi tushunchalar ishlatilmoqda.
Bu tushunchalarning barchasi bir faoliyatni, jarayonni nazarda tutadi. Ya’ni ishlab
chiqarilgan tovarlarni iste’molchilarga yetkazib berish faoliyati tushuniladi.
Shuningdek “taqsimot kanallari
2
”, “tovar tarqatish kanallari
3
”, “savdo kanallari
4
” kabi
tushunchalar ham bir vaqtning o‘zida ishlatilmoqda. Bu tushunchalar ham bir
jarayonni bildirib, tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga bo‘lgan
makon va zamonda tovar harakatini amalga oshirish va mulk huquqini o‘z zimmasiga
oladigan tashkilotlar, korxonalar, shaxslar to‘plami, ishlab chiqarishdan
iste’molgacha tovar o‘tadigan yo‘lni anglatadi.
Umuman marketing faoliyatida tovar tarqatish jarayoni bilan bog‘liq quyidagi
asosiy tushunchalar mavjud:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
