Bog'liq N. B. Yahyoxonov h. I. Allayorov (1)-converted
5-ilova Asosiy rejalarni yoritish tartibi, jadval va chizmalarning rasmiylashtirilishi
1. Marketing kompleksida sotuv kanallarining o‘rni va ahamiyati Marketing faoliyatining eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi tovarni sotish va taqsimlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtai nazardan eng murakkab vazifa
ishlab chiqarilgan tovarni pirovard iste’molchiga yetkazish hal etiladi. Tovarlarni iste’molchilarga yetkazib berish uchun ishlab chiqaruvchilar dastavval sotuv kanallari faoliyatini yo‘lga qo‘yish kerak. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan tanlagan sotuv kanali marketing bo‘yicha qolgan jami boshqa yechimlarga ta’sir ko‘rsatadi – narxlar, reklama xizmati, oraliq saqlash omborlarini tashkil qilish, transport xizmatidan foydalanish, o‘z savdo nuqtalarini ochish va hokazolar shular jumlasidandir. Shu sababli ishlab chiqaruvchilar sotuv kanalini tanlashda bugungi kunni emas, balki ertangi tijorat muhitini ham kuzlab ish tutishi zarur. Tovar sotuv jarayoni ishlab chiqaruvchi korxonalarda tovar ishlab chiqarishning davomiy yakuniy bosqichiga aylanishi kerak. Hozirgi zamonaviy bozor munosabatlari qaror topayotgan davrda ishlab chiqarish jarayoni tayyor tovarni yaratish bilan yakunlanmasdan, balki pirovard iste’molchiga yetkazib berish bilan yakunlanmoqda. Tovar sotish jarayonining bugungi zamonaviy ko‘rinishi tarixiy rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tgan.
Iqtisodiy taraqqiyotning keyingi bosqichida ishlab chiqaruvchi tovar sotishni bir joyda va kelishilgan vaqtda o‘tkazish ma’qulroq ekanligini tushunib yetadi, jami ishlab chiqaruvchilar uchrashishlari mumkin bo‘lgan markaziy "bozor"ning joriy etilishi tovar sotishda navbatdagi rivojlanish bosqichi bo‘ldi.
Pulning paydo bo‘lishi bilan tovar sotish jarayonida jiddiy ravnaq qulga kiritildi. Endi tovar tarqatish tovar-pul ko‘rinishida amal qilib, to‘liq ekvivalent asosga ega bo‘ldi. Ammo markaziy "bozor" va pul tovar tarqatish ko‘lamini kamaytirmadi. Ishlab chiqaruvchi o‘z tovarlarini sotish uchun kerakli yo‘l-yo‘riqni o‘zi belgilashi lozim edi. Ishlab chiqaruvchi ikki qiyofaga — ishlab chiqaruvchi va sotuvchi qiyofasiga ega bo‘ldi. Bu vazifalarni bajarish uchun anchagina vaqt va mablag‘ talab etilardi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy resurslari hamma vaqt ham tovar taqsimoti uchun yetavermas edi. Natijada ishlab chiqarilgan tovarlar zahirasi hosil bo‘lib qolar edi. Iqtisodiy taraqqiyot jarayonining davom etishi natijasida bozor ishtirokchisi sifatida vositachilarning kirib kelishi tovar tarqatish jarayonini tubdan o‘zgartirib yubordi. Vositachilar o‘zlarining aloqalari, tajribasi, ixtisoslashuvi hamda faoliyatining kulami bilan ishlab chiqaruvchi korxonaga uning yolg‘iz o‘zi qila olishi mumkin bo‘lganidan ko‘ra ko‘proq narsa taklif etadi. Shu sababli ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarini bozorga vositachilar orqali taklif etishni maqul topishdi.
Iqtisodiy taraqqiyotning 19-asr oxiri va 20-asr boshidagi bosqichida bozor faoliyatining rivojlanishi, iste’molchilar ehtiyojining yuksalib, differensiallashi marketing va uning konsepsiyalarini ravnaq topishiga olib keldi. Bu esa tovar tarqatish jarayonidagi tub burilish va rivojlanishga sabab bo‘ldi. Ayniqsa iqtisodiy taraqqiyotning bu bosqichida marketing ilmining paydo bo‘lishi va marketing
qarashlarining rivojlanishi tovar tarqatish jarayoniga yangicha yondoshishlarni talab etdi. Xususan, marketing evolyutsiyasining ikkinchi bosqichida paydo bo‘lgan konsepsiyalar tovar tarqatish kanallarini shakllantirish, tovar harakatini jadallashtirish, sotilishlar hajmini maksimal qilish, buning uchun esa, raqiblarga nisbatan bozorni qamrab olish, bunda vositachilar xizmatidan foydalanish, tashqi bozorlarga chiqish rivojlandi.
Mamlakatimiz mustaqillikni qulga kiritgandan keyin sobiq markazlashtirilgan tovar tarqatish tizimi o‘z faoliyatini yakunladi. Mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ishlab chiqaruvchilar tovar tarqatish uchun ortiqcha harakatlarni amalga oshirmas edi. Chunki ishlab chiqarayotgan tovarlari markazlashtirilgan tartibda ulgurji savdo tashkilotlariga yetkazib berish mexanizmi yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu yerda ishlab chiqaruvchilar tovar sotish bilan amalda shug‘ullanmas edi. Mustaqillikdan keyin ishlab chiqaruvchilar erkin faoliyat olib borishi o‘z faoliyatini haqiqiy egasiga aylandi va o‘zi ishlab chiqargan tovarni xoxlagan tarzda tarqatish huquqiga ega bo‘ldi.
Marketing faoliyati bir-biridan ajralmas to‘rtta muhim elementlardan tashkil topgan bo‘lib, bu elementlar marketing majmuasi, kompleksini tashkil etadi. Marketing faoliyatining amaliy qurollari hisoblangan bu to‘rt elementlarning nomlari tasdifga ko‘ra ingliz tilining R harfidan boshlanadi. Marketing faoliyatining ushbu yig‘indisini belgilash uchun “4R” formulasi ishlatiladi: Product (tovar) – Price (narx)
- Place (joy) - Promotion (siljitish). Marketing faoliyati bu to‘rt elementning biri Place (joy) ishlab chiqarilgan tovarni sotish joylarini aniqlash, ya’ni tarqatish joyini shakllantirishdan iboratdir. Demak, tovar sotish marketing kompleksining muhim elementlaridan biri hisoblanadi.
Hozirda iqtisodiy adabiyotlar, ilmiy maqolalar va huquqiy-me’yoriy hujjatlarda “tovar taqsimlash”, “tovar tarqatish”, “tovar sotish” kabi tushunchalar ishlatilmoqda. Bu tushunchalarning barchasi bir faoliyatni, jarayonni nazarda tutadi. Ya’ni ishlab chiqarilgan tovarlarni iste’molchilarga yetkazib berish faoliyati tushuniladi. Shuningdek “taqsimot kanallari2”, “tovar tarqatish kanallari3”, “savdo kanallari4” kabi tushunchalar ham bir vaqtning o‘zida ishlatilmoqda. Bu tushunchalar ham bir jarayonni bildirib, tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga bo‘lgan makon va zamonda tovar harakatini amalga oshirish va mulk huquqini o‘z zimmasiga oladigan tashkilotlar, korxonalar, shaxslar to‘plami, ishlab chiqarishdan iste’molgacha tovar o‘tadigan yo‘lni anglatadi.
Umuman marketing faoliyatida tovar tarqatish jarayoni bilan bog‘liq quyidagi asosiy tushunchalar mavjud:
