|
Y
jinsiy xromosomaga ega bo'ladi.
35
Shaklianish davri — «nishonlangan» atomlar bilan o‘tkazilgan
tekshirishlaming ko‘rsatishicha, yetilish va shaklianish davridagi
erkaklik hujayralarida murakkab o‘zgarishlar yuz berishiga qara-
may, ularga tashqaridan moddalar kirishi keskin
tormozlanadi.
Sitoplazmaning eng faol zonasi — plastinkali kompleks zonasi
hisobiga m ukopolisaxaridlarga boy akrosom a hosil b o la d i,
o ‘zakning akrosom aga qaram a-qarshi tom onida sentriollar
joylashadi. Distal sentrioldan dumchaning o‘q ipchasi o£sadi. Distal
sentriolning ikkiga bolinishidan hosil bo‘lgan halqa dumcha o‘sishi
bilan o‘q ipcha bo‘ylab orqaga suriladi va o‘zi bilan sitoplazma,
mitoxondriyalami ergashtirib ketadi hamda bog‘lovchi bolim ni
hosil qiladi. Sitoplazma orqaga qarab siljishni davom ettirib,
dumcha asosiy bo‘limining qobiglni hosil qiladi. Spermatidaning
spermiy tarkibiga kirmagan qismlari so‘rilib ketadi.
Oogenez (ovogenez) uch davr: ko‘payish, o ‘sish, va yetihsh
davrlariga bo'linadi. Bu jarayonning spermatogenezdan muhim
farqi shuki, u juda uzoq davom etadi. Ovogenezning ko£payish
davri embrionning tuxumdonida yuz beradi, organizm tug‘ilish
vaqtiga kelib tugallanadi. Ayrim tadqiqotchilar bu jarayon
kemiruvchilarda hayvonning butun umri davomida yuz berishini
qayd qiladilar. Organizm tug‘ilgach, tez orada uning tuxumdonida
ovogenezning o£sish davri boshlanadi.
Tuxum hujayraning etilishi urg£ochi hayvon jinsiy balog£atga
etgach, ovulyatsiyadan (uchlam chi follikul yorilib, ovotsit
tuxumdondan chiqqandan) so£ng yuz beradi.
K o£payish davridagi yosh tuxum hujayralar — oogoniyalar
nisbatan mayda, sitoplazmasi kam bo'lib, yanada maydaroq
follikulyar hujayralar bilan o'ralgan.
0 £sish davri spermatogenezning o£sish davriga nisbatan ham
murakkabroq bo‘lib, bu davrda meyozga tayyorgarlik bilan birga
oziq moddalarning to £planishi ham yuz beradi. O'sayotgan hujay
ralar birinchi tartibli ovotsitlar deyiladi. Ko‘payish davrining oxirgi
bolinishidan keyin hosil bolgan yosh birinchi tartibli ovotsitlar
interfaza holatiga olm asdan, bolajak meyozga tayyorgarlik k o la
boshlaydi (bu jarayonning batafsil bayoni genetika kursida berila-
di), ya’ni leptoten, zigoten, paxiten va diploten fazalami o lad i.
36
Keyin xromosomalar bir-biridan uzoqlashadi, despiralizatsiyaga
uchraydi va o'sish davrining oxirigacha ko'rinmay qoladi. Bu
vaqtda ovotsitda sintetik jarayonlar intensiv ravishda boradi va
bunda xromosomalar faol qatnashadi. Birinchi tartibli ovotsitda
moddalar to'planishi ikki faza — previtellogenez (kichik o ‘sish
fazasi) va vittellogenez (katta o ‘sish fazasi)ga bo‘linadi.
Previtellogenezda kelajakda yuz beradigan oqsil sinteziga
tayyorgarlik k o ‘riladi: sitoplazm a k o'payadi, ribosom alar,
mitoxondriyalar soni ortib, plastinkali kompleks strukturalari
taraqqiy qiladi. 0 ‘zak yaqinida «sariqlik tana» yoki «initoxondrial
bulut» hosil boladi. Mitoxondria 1 bulut tarkibiga organellalar bilan
birga yog' tom chilari ham kirishi mumkin. R N K sintezida
o ‘zakchaning roli ham sezilarlidir.
Vitellogenezda intensiv ravishda oqsillar sintezlanadi va sariq
modda to'planadi. Bu jarayonda ovotsitni kerakli moddalar bilan
ta’minlaydigan follikulyar hujayralar ham faol ishtirok qiladilar.
Follikulyar hujayralarga yaqin zonada birinchi tartibli ovotsitning
po‘stloq (kortikal) qavatida sitoplazmaning mitoxondriyalarga boy
faol qavati hosil boladi.
Poliletsital tuxum larda sariq m odda to'planishi, ayniqsa,
intensiv boradi. Masalan: tovuqlarda ovotsit diametri 6 mm ga
yetishi bilan sariq modda to'planishi keskin ortadi, bir kecha-
kunduzda 2 mm qalinlikda, keyingi 24 soat ichida esa 5000 mm3
gacha sariq modda to ‘planadi. 5—8 kun davom etadigan vitel-
logenez fazasida jami sariq moddaning 99 foizi hosil boladi. Sariq
modda sintezlanishida butun organizm, ayniqsa, jigar faol ishtirok
qiladi va hosil bolgan sariq modda qon orqali ovotsitga keladi.
Previtellogenezda moddalar ovotsitning o‘zida o'zak va uning
atrofida joylashgan organellalaming faol ishtirokida yuz bersa,
vitellogenezda m oddalar qism an yoki batam om ovotsitdan
tashqarida sintezlanadi.
Bu paytda organellalar butun sitoplazma bo'ylab tarqalgan
boladi yoki kortikal zonada joylashadi.
Yetilish ketma-ket yuz beradigan ikki marta bo'linish (meyoz)
bolib, odatda tuxumdondan tashqarida, ayrim hollarda hatto urug'
hujayra ovotsitga kirishidan so'ng amalga oshadi. Bu jarayon
37
natijasida tuxum hujayra gaploid holatga o'tadi. Birinchi tartibli
ovotsitning bo‘linishidan ikkinchi tartibli ovotsit va birinchi tartibli
reduksion tanacha hosil bo'ladi, ikkinchi tartibli ovotsitning
bo'linishi natijasida yetilgan tuxum hujayra va ikkinchi tartibli
reduksion tanacha vujudga keladi. Reduksion tanachalar ikkinchi
tartibli ovotsit va yetilgan tuxum hujayraga nisbatan ko‘p marta
kichik, ular yordamida yetilayotgan tuxum hujayrasi «ortiqcha»
xromosomalardan xalos bo'ladi. Ular tez orada so'rilib ketadi.
Yetilish (meyoz)ning ikkinchi bo'linishida tuxum hujayrasining
sentrosomasi yo'qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
