N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Hayvonlardagi farq qiluvchi xususiyatlari.
Otda — burunning 
yuqori qismi, yon qismlari, uchi va ildizi yaxshi taraqqiy etgan; 
burun kataklari katta, burun to'siqlarining oxirgi tomonida yuqorigi 
yon tog'aylari T — shaklida ajralib ketadi; to'siqlar qanotsimon 
tog'ay bilan birlashgan; burun kataklarining pastki bo'limi kengay- 
gan, yuqorigi bo'limi esa toraygan; burun kataklari burunning 
medial hamda lateral qanotlari orqali chegaralangan; burunning 
yon devorlari burun va jag' oraliq suyaklari bilan birgalikda 
yumshoq burunni hosil qiladi, unda 5—7 sm li burun divertikulalari 
bo'ladi. Divertikulalaming mavjudligi burun kataklarini juda kuchli 
kengayishiga imkon beradi. Burunning pastki burchagida ko'z 
yoshi, burun kanalining teshiklari joylashgan. Burunning yuqorigi 
chig'anog'i shilliq pardasi burun bo'shlig'ining oldingi bo'limida
2 
ta to 'g 'ri burm alarni hosil qiladi; burunning markaziy 
chig'anog'ini shilliq pardasi oldingi tomonda qanotsimon burma 
va burun tubi burmasini hosil qiladi.
Cho'chqada — burun bo'shlig'i nisbatan tor va uzun; burun 
uchi xartumni hosil qiladi. U bevosita yuqorigi lab bilan birlashib 
turadi; unda yumaloq tuxumsimon burun kataklari joylashadi; 
xartumning terisi ko'plab jiyaklarga bo'lingan, juda kam sezuvchi 
tukchalari bo'ladi; unda xartum bezining chiqaruvchi yo'llari 
teshiklari mavjud.
Xartumning asosida xartum suyagi bo'lib, u harakatchan va 
burun hamda jag' oraliq suyaklari oralig'ida yotadi; xartum
237

---

suyagining yuqori qismidan yon tomonlarga tog‘ay plastinkalari, 
pastki qismidan esa o‘ng va chap tomonga tog'ayii shoxchalar 
ajraladi. Ulaming har biri bumnning yon qanotlarini hosil qiladi. 
Bumnning yuqorigi chig‘anog‘i uzun va tor, pastki chig‘anog‘i 
esa birmuncha kengroq. Ko‘z yoshi kanali ko'pincha ikkita teshik 
hosil qilib bumn dahlizida tugaydi. Bumn yon bezlari bumnning 
o‘rta yo‘liga ochiladi.
Itda — bumnning oldingi qismi serharakatchanligi bilan ajralib 
turadi; bumnning orqa chegarasi taxminan qoziq tish to‘g‘risidan 
o'tadi, oldingi uchi esa oldinga, jag‘ oraliq suyagi tanasining 
to‘g‘risigacha chiqadi. Bumnning tog‘ayli to‘sig‘i oldingi tomonda 
yuqorigi va pastki yon tog‘aylarni hosil qiladi. Uchburchak 
shakldagi qo‘shimcha tog‘ay bumnning o‘rta uchi bo‘lib xizmat 
qiladi. Bumn yaltirog‘ining terisida tuk va bezlar bo‘lmaydi. Bumn 
kataklarini kengaytimvchi muskullar bo‘lmaydi. Bumn dahlizi 
shilliq pardasining burmalarida tog‘ay varaqlari, burunning 
ichkariroq bolimi burmalarida esa nafis suyak plastinkalari mavjud. 
Bumnning yuqorigi chig‘anog‘i bumn va peshana suyaklariga, 
pastki chig‘anog‘i esa yuqorigi jag'ga birlashadi. Bumn dahlizi 
sohasida qanotsimon burma deb yuritiluvchi pastki chig‘anog‘i 
qalinlashgan. Ana shu yerda unga burunning o‘rta tog£ayi 
birlashadi.