N. A. Egamberdieva

Madaniy  qatlam 
deganda  —   insoniyatning  turmushi,  xo‘jalik  
faoliyati  izlari  saqlanib  qolgan  tuproq  qatlami  tushuniladi.  Madaniy 
qatlamlar  bir  va  bir  necha  o‘ntacha  gorizontlarga boMinadi.  Ularning 
qalinligi  bir  necha  santimetrdan  30— 35  metrgacha  boMishi  mum- 
kin.  Bu  esa  mazkur  joyda  odamlarning  qancha  vaqt  yashaganligi 
bilan  bogMiq.  Madaniy  qatlam  u  yoki 
bu  qatlamlarga  sh urf 
tashlash,  keyin  keng  ko‘lamda  qazish  ishlari  natijasida  aniqlanadi.
Sh urf  aslida  nemischa  so‘z 
boMib,  o‘zbek  tilida  -   qaziyman, 
degan  ma’noni  bildiradi.  Shurf  solish  deganda  yodgorliklardagi 
madaniy  qatlam qalin-sayozligini  o‘rganishga  qaratilgan  qazish  ishlari 
tushunilib,  madaniy  qatlam  bor-yo‘qligini  aniqlash  va  yodgorliklar 
haqida  dastlabki  ma’lumotlarni  olishdir.  Shurf  ko'pincha  kvadrat  va 
to'g'ri  to‘rtburchak  shakllatida  boMib,  uning  chuqurligi  va  kengligi 
madaniy  qatlamga  qarab,  har  xil  chuqurlikda  boMishi  mumkin.  Shurf 
stratigrafik  xarakterga  ega  boMib,  uni 
qazish 
natijasida  madaniy 
qatlam,  ya’ni 
inson 
faoliyati 
izlari 
boMmagan  ergacha  kovlab 
tushiladi,  arxeologiyada  u  materik— bezovta  qilinmagan  er.  deb 
ataladi.
Tarixiy  va  arxeologik  davrlashtirish.  O'tmish  voqealarini  o‘rga- 
nishda  har  bir davrning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini,  tarixiy  va  arxeologik 
davrlarining  sanalarini  bilisli  va  ularni  ajrata  olish  ham  zarurdir.

---

Umuman,  davrlar  va  sanalar  tarix  va  arxeologiya  fanining  o‘zagi 
hisoblanadi.  Ular chuqur o ‘zlashtirilsagina  tarixiy jarayon va voqealami 
esda  saqlab  qolish  osonlashadi,  shuningdek,  tarixiy  voqealarni  mantiqiy 
fikrlash jarayonida xatoliklarga yo‘l qo‘yilmaydi.  Tarixiy davrlashtirish- 
ning  o‘ziga  xos  xususiyati,  uning  tadqiqot  manbaidan  kelib  chiqadi. 
Unda  ma’lum  bir davrga  xos  bo‘lgan  umumiy  rivojlanish  xususiyatlari 
asos qilib olinadi.
Eng  qadimgi  d a v r  tarixiy  jihatdan  ikkita  yirik  davr:  «ibtidoiy 
to‘da»  va  « urug ‘chiHk  jam oasi  davri»ga  boMinadi.  0 ‘z  navbatida 
urug‘chilik jamoasi 2  bosqichga:  m atriarxat (ona urugM)  va patriarxat 
(ota urugM) ga boMinadi.
Qadimgi  d av r  mil.avv.  YI  asrdan  milodiy  IY  asrgacha  boMgan 
davrni o‘z ichiga olib,  u 2 bosqichga boMinadi:
1 - a r x a ik d a v r - mil.avv.  YI-IY asrlar.
2-antik davr 
-  mil.avv.  IY asr oxirlaridan - milodiy  IY asr.
Q ‘rta asrlar davri  o ‘z rivojlanishi jihatidan 3 ta bosqichga boMinadi.
1-