Muzeylar – o’tmish va kelajak orasidagi ko’prik Grammatika: Olmosh-mustqil so’z turkumi

Kishilik olmoshlari nutq so‘zlanayotgan paytda ishtirok etgan yoki tilga olingan shaxs va narsaga ishora qiluvchi so‘zlardir. Kishilik olmoshlari asosan ot o‘rnida qo‘llanadi va uch shaxsni ifodalaydi: 1-shaxs (men) – so‘zlovchi, 2-shaxs (Sen) – tinglovchi, 3-shaxs (u) – nutq jarayonida ishtirok etmaydigan, so‘zlovchi va tinglovchi tomonidan eslatilgan shaxs yoki narsani ifodalaydi. Ko‘plikda esa 1-shaxs (biz) – so‘zlovchi va boshqa shaxslarni, 2-shaxs (siz) tinglovchi va boshqa shaxslarni, 3-shas (ular) nutq jarayonida ishtirok etmaydigan birdan ortiq shaxs yoki narsani ifodalaydi.

Sh a x s	B i r l i k	K o‘ p l i k
1- shaxs (so‘zlovchi)	men	biz
2- shaxs (tinglovchi)	sen	siz
3- shaxs (o‘zga)	u	ular

Kishilik olmoshlari nutqda quyidagi xususiyatrga ega bo‘ladi:
1) kishilik olmoshlari, o‘z ma’nosidan tashqari, shaxs va son ma’nosi ko‘chgan holda qo‘llanishi mumkin. Masalan, kamtarlik ma’nosida men o‘rnida biz olmoshi ishlatiladi: Biz o‘z tadqiqotimizda sohaga doir yirik olimlarning fikrlariga tayandik. Ba’zan xuddi shunday shaklda manmanlik ma’nosi ham yuzaga kelishi mumkin: Biz o‘z ishimizni bilib qilamiz, maslahatingizga zor emasmiz! Ichki monologik nutqda sen olmoshi men o‘rnida ishlatilishi mumkin. Bunda so‘zlovchining o‘z-o‘zini tergashi anglashiladi:Sen o‘z odobing, g‘amxo‘rliging bilan odamlar ko‘ngliga yo‘l topa olishing kerak; 2) I shaxs ko‘plikdagi kishilik olmoshi biz II shaxs ko‘plik-dagi siz olmoshi o‘rnida qo‘llanishi mumkin. Bunday qo‘llanishda ko‘pincha boshqa shaxslarni ma’lum bir ishni bajarishga tashviq qilish, undash ma’nosi anglashilib turadi: Qani, endi biz ham ishga tushaylik. 3) I shaxs ko‘plikdagi biz olmoshi II shaxs birlikdagi sen olmoshi o‘rnida qo‘llanganda shaxs va son ma’nosi birlikda ko‘­chadi: Xush, biz endi buyog‘iga nima deymiz? 4) kishilik olmoshlaridan men ko‘plik affiksi bilan qo‘llanmaydi. Sen olmoshi -lar affiksi bilan birga qo‘llanganda tinglovchi va boshqa shaxslarga munosabatni yoki tinglovchiga nisbatan Mensimaslik ma’nosi ifodalanadi: Senlar hech qachon yaxshilikni bilmaysanlar!
ADABIYOTLAR

• М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978.
• Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т., «Укитувчи» 1980.
• М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992.
• А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981.
• Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993.
• У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979.
• N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni)
• www.ziyonet.uz