Музейшунослик indd

Venetsiya
hozirda Venetsiyaning ko‘pgina saroylarida muzeylar joylashgan. 
Ularning ichida Peggi Gugenxeyma kolleksiyasi (Italiyada zamo-
naviy san’atning eng kattasi hisoblanadi), Venetsiya muzeyi, harbiy-
dengiz muzeyi (kemalar modeli va harbiy qurol-yarog‘lar), Akademi-
ya Galereyasi,  korrer nomli shahar muzeyi (tarixiy va rassomchilik 
kolleksiyalari), Avliyo Rokkoning Bratstva maktabi (Tintoretto asar-
lari) va b.
Qadimgi rimliklar – kolizey buzilmasa, Rim ham turadi, kolizey 
buzilsa, Rim yo‘q bo‘lib ketadi, u bilan butun dunyo ham yo‘q bo‘ladi 
deyishgan. kolizey 2 ming yoshda. kolizey Palatina, seliev va  es-
kvilin tepaliklari orasidagi vodiyga qurilgan, sirkning tosh qolipini 
namoyon etadi. Flaviya va Kolizey amfiteatrlari Rimning qadimdagi 
kuch-qudratining isboti va ramzi hisoblanadi. kolizey vaqt o‘tganni 
sayin o‘zining haybatini yo‘qotib,  bahaybat va ijodiy ruinalardan ibo-
rat bo‘lib qoldi. Barcha boshqa tarixiy inshootlar  shoh amfiteatri oldida 
xira tortishadi, shuning uchun uning ulug‘vorligini ovoza qilishgan. 
kolizey hamma vaqt bunday nomga ega emas edi.

---

59
Teatrni bunday nom bilan XVIII asrda atay bashlashgan. kolizey 
nomi kelib chiqishining 2 ta taxmini mavjud. Ayrim olimlar, bunday 
nom kolizey maydonining o‘lchamiga qarab kelib chiqqan deydilar, 
boshqalar esa, imperator o‘zi uchun maxsus qo‘ydirgan, bahaybat 
(koloss) neron haykali nomidan kelib chiqqan – deb hisoblaydilar. 
Rimlik ommaning asosiy shiori – “non va tomosha” (Xleba i zre-
lih) edi. Aholi davlat, sezardan, senatdan asosan shuni talab qilgan.  
Agar non oshig‘i bilan tarqatilgan bo‘lsa, tomoshada hech qanday 
kamchiliklar bo‘lmagan. Bular antik davrdagi davlatning mavjud 
bo‘lishi uchun ikkita muhim shartlardan bo‘lgan. sirk arenasida ijro 
etilgan barcha tomoshalar rimliklar tomonidan xudolar uchun sovg‘a 
bo‘lgan. shuningdek, ilohiylashtirilgan imperatorning qo‘l ostidagi-
lariga sovg‘asi edi. Dunyo boshqaruvi sahnasida rimliklar faoliyat 
yuritgan, zamondashlari—greklar, asosan sport musobaqalarini  va 
teatr tomoshalarini xush ko‘rishar edi. Rimliklar esa umuman aks to-
moshani—qonli va o‘tkir  janglar  talabgorlari bo‘lishgan. Ular yoq-
tirgan shou – gladiatorlar jangi bo‘lgan.
Tomosha – har doim sirk kabi o‘tkazilgan. Rimning har bir shah-
rida o‘z tomoshasi bo‘lgan. Butun shahar bo‘yicha eng katta va boy 
arena poytaxtda joylashgan. kolizey Butun umrli shahar ramzini 
bildirgan. Bu Imperiya obro‘sining ramzi. Aynan shu yerda jangchilar 
olomon ermagi uchun yirtqich hayvonlar bilan kurashishgan. Ayrim 
vaqtlarda arenada imperatorning o‘zi ham ishtirok etgan. Masalan, 
eng ekssentrik  boshqaruvchi imperator kommodusning o‘zi vaqti-
vaqti bilan tomoshada ishtirok etgan va afsonaviy  qahramon “roli” 
dan zavq olgan.
Amfiteatr  qurilishi  Flavivlar  dinastiyasining  birinchi  imperatori, 
Vespasian tomonidan boshlangan. U neron taxti uchun bo‘lgan jangda  
g‘olib bo‘lgan, harbiy boshliq edi.  O‘n yildan so‘ng amfiteatr ochil-
gan. Lekin uning davomiy qurilishi 25 yilga cho‘zilgan. Amfiteatrni 
Vespasianning o‘g‘li Tit ochgan. Bu kun e.a. 80-yilda bo‘lgan, Rim 
100 kun kolizey ochilishini bayram qilgan. kolesnitsalardagi poyga-

---

60
lar, ulug‘vor janglarning rekonstruksiyalari,  gladiatorlar jangi, bayram 
dasturidan joy olgan.
Tarixda kolizey devorlari – haykallar bilan bezatilgan, attik bilan 
tugallangan uch yarusli arkadlarni tiklagan arxitektorning ismi saqlanib 
qolinmagan. Bu orderlar o‘sha davr me’morchiligining eng mash-
huri bo‘lgan. eng oddiy va eng kamtarini – toskancha order edi. eng 
go‘zali–ioncha order. eng boyi – korinfscha order bo‘lgan. Yuqorigi 
yaruslarning pilyastrlari aynan korinfscha usulda ishlangan. Amfiteatr 
maydonining  taxminiy o‘lchamini tassavvur qilish uchun, minbarga 
50 000 kishi joylanishidan bilsa bo‘ldi (XX asr boshlarida 90 000 kishi 
ketadi deb yuritilgan).
kolizey 4 asrdan buyon gladiator janglari o‘tkazilmayotgani tufayli, 
VIII asrdayoq harobalarga aylana boshlangan. shunda kardinal, Papa-
ning jiyani, o‘zining yangi qasri qurilishiga  kolizey toshlaridan olib 
ishlatgan. Baxtimizga,  keyingi antik yodgorlikning toshlarini tashib 
ketishlarga Papa Pavel III chek qo‘ygan. Boshqa Papalar kolizeyni 
uncha ehtiyot qilishmagan. Faqat XVIII asrdagina uni qo‘riqlay bosh-
lashdi. hozirda Italiya hukumati kelajakda teatr sahnasiga aylantirish 
maqsadida, amfiteatrda ko‘proq restavratsiya ishlarini bajarishmoqda
34
.