Музейшунослик indd

Fonteblo   kolleksiyasi. 1515-yildan - 1547-yilgacha Fransiya  pod-
shosi Fransis Polvar o‘z davlatini Italiyada qurolmadi va u  o‘zining 
madaniy  markazini tashkil  eta boshladi.  Qasrda xonalar rasmlar va 
gorelyeflar bilan bezatildi. Rimdan antik haykallar  freska qismlari 
olib kelindi. Qadimgi haykallar nusxalari olindi, juda ko‘p Italiya ras-
somlari va  haykaltaroshlarining  ijod namunalari  sotib olindi. Ular 
“Vannal” zaliga qo‘yildi va  rasmlarni  ko‘pi yo‘q bo‘ldi” 
Gabsburglar kolleksiyasi. Gabsburglar   sulolasi  Avstriya va 
boshqa mamlakatlarning 1342-yildan 1918-yilgacha boshqardi. Im-
perator  Maxsimelyan va uning nabirasi karl V ning kolleksiyasi  Is-
paniyadagi qarorgohlarga  va janubiy  german  shaharlaridan yig‘ilgan 
edi. Ferdinant I qurolsozlik va zargarlik buyumlari, medallar, tangalar, 
rasmlar, haykallar, san’at namunalaridan 1550-yilda kunstkamera tash-
kil qildi va u barcha Vena kolleksiyalarini Venaga joylashtirdi. Uning  
o‘limidan  so‘ng qolgan merosxorlar  bo‘lib o‘tirishdi.
30
                 30
 
The first treatise on museums.Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565.40 p.    

---

46
Renessans davri antik buyumlar va udumlarni topish bilan bir vaqt-
da, insoniyat uchun o‘rta asrlarda  unutilgan   “muzey”  so‘zini  qay-
tardi va uni  yangicha mazmun bilan boyitdi. Avval bu so‘z kollek-
siya so‘zining  sinonimi sifatida qabul qilingan.  1492-yildan boshlab,   
“muzey”  so‘zi  alohida yozma ravishda ro‘yxatga olina boshlagan. 
Florensiyalik  bankir va  Lorenso  Medichining  qo‘lyozmalar va gen-
lar kolleksiyasi muzey deb atalgan. “Muzey”  so‘zi  grekcha muzalar 
uyi degan ma’noni bildiradi, tarixiy obidalarni saqlash,  ko‘rgazma qil-
ish,  o‘rganish,  yig‘ish bilan shug‘ullanuvchi muassasa hisoblanadi. 
ke-yinchalik muzey deb kolleksiyani emas, u saqlanayotgan xonani 
ham atashgan. 1539-yilda italiyalik gumanist Pado Joto o‘zining yo-
zuvlarida komodagi villasida saqlanayotgan buyuk insonlar portretini 
to‘plamini ham muzey deb atagan. Ya’ni Javani muzeyi Museum Jo-
vanu, shuningdek, Italiya tabiat tadqiqotchilari ham o‘zlarini xonala-
rini muzey deb atay boshlashgan. shundan so‘ng Uyg‘onish davrida 
muzey so‘zi kolleksiyalar saqlanadigan xona sifatida yuritila boshla-
di. XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Yevropa hovlilari ajoyib, 
chiroyli, nodir buyumlar namoyishi bilan ham ajralib tura boshlagan. 
Bunday to‘plam namunalari sifatida Uffitse galereyasi ham Markaziy 
Yevropadagi  kunstkameralardan hisoblangan. eng birinchi kollek-
siya to‘plami 1550-yil Venadagi imperator Ferdenant Gabsburgga te-
gishli bo‘lgan. XVI-XVIII asrlar ikkinchi yarmining eng boy va taniqli 
to‘plami Venger va Bagim imperatori  Rudolfo II Gabsburgga tegishli 
bo‘lgan. Uning qiymati  o‘sha vaqtda juda katta baholangan.   
     XIX asrgacha muzey faqat tarixiy ilmiy san’at namunalari kolleksi-
yasi sifatida qabul qilingan bo‘lsa,  XIX asrdan boshlab muzey ishida 
tadqiqotlar olib borish boshlangan va  XX asrning  60-yillardan bosh-
lab muzeylarni tarbiyaviy faoliyati ishi ham boshlangan. 1946-yilda  
IkoM jahon muzeylar birlashmasi tashkil qilinib, muzeylarni rivoj-
lantirish bilan shug‘ullangani. hozirda dunyoning 115 ta mamlakati 
o‘z ichiga olgan birlashmaning  27 ming 500 ishtirokchisi bor va ular  
YUnesko Butunjahon tashkiloti bilan ish olib boradi. 
IkoM har uch yilda bir mamlakatda o‘zining yig‘ilishini 

---

47
o‘tkazadi. Qadimgi muzeylarning biri Aleksandriyalik Ptolomey II   
tomonidan  bizning  eramizgacha bo‘lgan  290-yilda tashkil topgan.  
Uning  tarkibiga xonalar, ovqatlanish xonalari, kutubxonalar, botanik 
va zoologik  bog‘lari  kirgan. keyinchalik  bu yerga tibbiyot va as-
tronomik   uskunalar, hayvonlarni qotirilgan nusxalari, haykallar va 
byustlar  qo‘yilib, ulardan o‘qitish uchun foydalanilgan. Bu muas-
sasalar museonlar deb atalgan. Museon kutubxonasida 750 ming-
dan ortiq  qo‘lyozmalar bo‘lib,  museon direktori  Ptolomey bo‘lgan. 
Antik Gretsiyada  ham ibodatxonalarga  haykallar,  rasmlar,  san’at 
namunalari qo‘yila boshlagan. keyinchalik  ular  shahar bog‘lariga, 
hammomlarga, teatrlarga qo‘yilgan. Boylarning villadagi urush-
lar natijasida  olib kelingan san’at namunalarini ko‘rsatish udumga 
aylangan. Rim  imperatori Adrean haykallarini  va san’at namunalar-
ining nusxalari  tayyorlashni buyurdi va  ular  Gretsiya, Misrda katta  
qiziqish uyg‘otdi, bu  villa  hozirgi  muzeylarning ilk  qaldirg‘ochi 
hisoblanadi.
shu jumladan, osiyoda eramizning II ming yili boshlanishida   Xi-
toy va  Yaponiya ibodatxonalarida mahalliy san’at namunalari yig‘ila 
boshlandi. eng to‘la  kolleksiya shosomg nomi bilan atalib, Unara 
ibodatxonasida joylashadi. o‘rta asr san’at namunalari (zargarlik na-
munalari, haykallar, monuskritlar)  ibodatxonalar  va  cherkovlarda  
ko‘rsatish uchun belgilandi. VII asrdan boshlab  urushlarda qo‘lga kirit-
ilgan boyliklar ko‘rgazma qilina boshlagan. Urush  vaqtida  bu  boy-
liklardan to‘lov sifatida foydalanilgan. shunday qilib saqlanmalarda 
yo ko‘payib, yo kamayib turgan. Masalan,  Fransiyadagi  Reyms ibo-
datxonasi xazinasining miqdori fransuzlarning harbiy g‘alabalariga 
bog‘liq bo‘lgan.  XVIII asrdan boshlab  muzeylar  Yevropadagi ko‘p 
mamlakatlarning ijtimoiy  hayotida  muzeylar ajralmas bo‘lib qoldi. 
1750-yilda Parijda Palas de  Lyuksenburg  saroyida  haftada ikki kun 
rasmlar ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tardi.  Birinchi navbatda buni ko‘rgani 
talabalar va san’at namoyandalari  kirar edilar. keyinroq bu rasmlar  
Luvr  kolleksiyasiga  berilib,  u yerda  qirol  Fransiskoning  shaxsiy 

---

48
kolleksiyasi bo‘lgan yangi tipdagi  birinchi muzey 1753-yilda  ochilgan 
bo‘lib, unga  tashrif   buyurish uchun  yozma  ro‘yxatdan  o‘tish lozim 
bo‘lgan.  1793-yilda  Fransiya revolyutsiyasidan  so‘ng,  Luvr ham bi-
rinchi  muzey  bo‘lib  ochilgan.  XVIII  asr  muzeylariga  quydagilar    kiradi:                                                                                                 
Renessans davrida buyuk grek va rim madaniyatining qaytarilishi 
bilan birga, antik davrning ilmiy dam olish hayot tarzi ham o‘rganila 
boshlagan. Rim  intellektuallari villalarda turli  yig‘inlar o‘tkaza bosh-
lagan. Italiya aslzodalari saroylarda va  taniqli shaharliklar xonadon-
larida  alohida xonalar ajratib, bu yerda falsafiy mavzularda bahslar, 
qadimgi yozuvchilar kitoblarini o‘qish udumga kira boshlagan. Bir-
lamchi  davrda bu kabinetlar  studiola deb  atalgan
31
. 
studiola   tarkibiga  kutubxona kirib, alohida tartibi bilan  ajralib turar 
edi. XV asrdagi kolleksionerlikning rivojlanishi bu xonalarni tartibiga 
o‘zgartirishlar kiritdi. Bu xonalarga kolleksiyalar joylashtirila boshlan-
di. Ayniqsa, badiiy xarakterga ega bo‘lgan gemmalar, qo‘lyozmalalar, 
haykaltaroshlik va rassomchilik namunalari  shular jumlasidandir. Bu 
xonalarda kitob o‘qish bilan birga, san’at asarlari o‘rganila boshlan-
gan. XV-XVI asrlar  studiolalar kutubxonadan qimmatbaho buyum-
lar saqlovchi xonaga aylana bordi. studiolalar muzeylarga o‘xshatma  
bo‘lib, ular  kichik  xonalardan iborat bo‘lgan.  U yerda  yorituvchi 
moslamalar  bo‘lmagan.  Devordagi  kolleksiyalar  shkaflarda    saqlan-
gan. Berk  eshiklarda  allegorik  naqshlar bo‘lgan. Bu  kolleksiyalarni 
shkaf eshiklaridagi allegorik  naqshlariga qarab, u yerda nima borligini       
bilish mumkin bo‘lgan. studiolalarga faqat ega-lari va uning yaqinlari-
gina kirishgan. 
XV asr davomida kolleksionerlar gurkirab rivojlangani bois, studio-
lalarning  funksiyasi va ichki  bezatilishiga, uning asosiy g‘oyasiga kes-
kin o‘zgarish kiritdi. Ularning  ichiga badiiy harakatlarga ega bo‘lgan 
kolleksiyalar ham joylashtiriladigan bo‘ldi. Gemmalar, qo‘lyozma, 
haykaltaroshlik namunalari insonlarni o‘ziga tortar edi. Masalan, Ger-
sog Leonello D estening  Delfore saroyida yaratilgan (1447) kabinetin-