Музейшунослик indd

  Барсов  Н.И.  Реликвии//Христианство:  Энциклопедический  словар. 
М., 1995. Т.2. 467. c.

---

28
G‘arbiy Yevropa cherkovlaridagi to‘plamlarda antik davr ustala-
rining ijodiga mansub badiiy hunarmandchilik buyumlari sidqidildan 
asralgan, o‘rta asr ustalari ularning nusxalarini tayyorlashga layoqatli 
emas edi. o‘rta asrlarda ularga nisbatan haqiqiy qiziqish mavjud edi, 
shu sababli ular bizgacha yetib kelgan.
Ibodatxonalardagi to‘plamlarda g‘ayrioddiy ma’danlar, fil tish-
lari, palma shoxlari, tuyaqush tuxumlari va dunyo tabiatining boshqa 
namunalari uchrardi. Ularni Muqaddas Yerdan “esdalik” sifatida 
asosan ziyoratchilar olib kelishgandi. Cherkovlar va rohibxonalar 
tarixiy arboblarga tegishli bo‘lgan xotira ashyolarini ham asrardi. 
Masalan, ma’lumki, Kiyevdagi Muqaddas Sofiya ibodatxonasida, u 
1202-yilda qipchoqlar tomonidan talangunga qadar, birinchi knyaz-
larning liboslari saqlanardi. Pskov yaqinidagi Pechora rohibxona-
sidagi rizaxona rus shohlari Ivan IV va Boris Godunovlar shaxsan 
kundalik ishlatgan xotira ashyolaridan iborat to‘plam bilan ajralib 
turardi. Reyms shahridagi kafedral sobor tarixiy yodgorliklarning 
katta xazinasiga ega edi, bu yerda fransuz qirollarining toj regali-
yalari saqlanardi.
Cherkovlardagi xazinalarga ko‘pincha daydib yuruvchi 
xudojo‘ylar tashrif buyurardi. Chunki ziyoratga borib turish o‘rta 
asrlar madaniyatiga xos xususiyat edi. G‘arb cherkovi mahalliy va 
xorijiy ziyoratgohlarga “qalbni tuzatish uchun” borib turishni shart 
qilib qo‘ygandi, XIII asrdan esa G‘arbiy Yevropadagi dunyoviy sud-
lar ham jinoyatchilarni kafforat sifatida ziyoratga borishga hukm qila 
boshladi. Yuqori martabali shaxslar uchun imtiyozlar berishga yo‘l 
qo‘yilardi: ular o‘z o‘rinlariga xizmatchini yoki yollangan shaxsni yu-
borishlari mumkin edi.
sharqiy Yevropada, jumladan, qadimgi Rusda ziyoratga borish 
odati nasroniylik qabul qilingan birinchi asrlardayoq urfga kirgan 
edi. Rus xudojo‘ylari nafaqat o‘z Vatanlaridagi “muqaddas joylar-
ga” tashrif buyurishardi, balki Falastinga, Afonga, Mo‘jizakor av-
liyo nikolayning qoq murdasi saqlanayotgan Italiyaning Bari shah-
riga ziyoratga borishardi.

---

29
Tantanali ibodat kunlarida alohida e’tiborga molik tabarruk ashyo-
lar sajda qilish uchun namoyishga qo‘yilardi, xazinalardagi qimmatli 
diniy buyumlar ibodat marosimida ishlatilardi. san’at ahli qavm-ning 
ongi va tuyg‘ulariga katta ta’sir ko‘rsatardi. Ular yaratgan tasviriy 
timsoldan cherkov, shak-shubhasiz, badiiy ta’bni emas, balki nas-
roniylik diyonatini tarbiyalash vositasi sifatida foydalanardi.
Tasviriy san’at va haykaltaroshlik asarlarining mafkuraviy va di-
daktik funksiyasi uzoq vaqt ularning estetik qiymatidan ustunlik qildi. 
shunga qaramasdan, ibodatxonalar baribir xudojo‘y odamlarda este-
tik tuyg‘uning rivojlanishiga yordam berdi. Chunki diniy idishlar va 
interyerni bezatib turuvchi san’at asarlari, shak-shubhasiz, davrning 
badiiy qarashlarini ifodalar edi.
Ibodatxonaning go‘zalligi va ichki pardozning uyg‘unligini qalb-
dan o‘tkazgan kishi ayni vaqtda “dunyoning tuzilishini” anglardi, 
chunki o‘rta asrlar ibodatxonalarining arxitekturasi va tasviriy shakl-
lari “savodsizlar uchun o‘ziga xos bibliya” edi.
Gap  shundaki,  ramzlar  bilan  fikrlash  o‘rta  asrlar  mentalligining 
o‘ziga xos qirralaridan biri edi. G‘arb nasroniylik cherkovining ota-
laridan biri Avgustin Blajenniy (354-430) dunyo belgi–ramzlardan 
va narsalardan iborat deb ta’lim bergan edi. “narsalar” – bu insonni 
o‘rab turuvchi moddiy predmetlardir, ammo ular ayni vaqtda boshqa 
g‘ayritabiiy va muqaddas narsalarni aks ettiruvchi belgilar hisobla-
nadi. O‘rta asrlardagi tushunchalarga ko‘ra, fikrlash – bu narsalarning 
pinhoniy sirini topish demakdir.
Ramziy  fikrlash  falsafani,  teologiyani,  tarixiy  voqealarni  bayon 
qilishni  va  umuman,  kelajak  haqida  fikrlashni  ajratib  turadi.  Simvo-
lika diniy va dunyoviy marosimlarga singib ketdi. Tabiat va san’atda, 
ayniqsa arxitekturada ramzlarning katta makoni ko‘rindi. Rang, yo‘l, 
shakl oliy ruhiy kategoriyalarni anglatar va badiiy timsollarning mu-
rakkab simvolikasini tashkil qilardi.
Ibodatxonaning har bir me’moriy detali chuqur ramziy ma’noga 
yo‘g‘rilgan edi. U olamning tuzilishi haqida, samoviy tartib haqida 

---

30
tasavvur uyg‘otishi kerak edi. soborning o‘zi koinot, “Tangrining 
uyi”, gumbazlari esa osmon qubbasi, peshtoqi “samo darvozasi” sifa-
tida qabul qilinardi.
Ibodatxonada nasroniylik bilimlarining barcha tizimi mujassam-
lashgandi, undagi haykaltaroshlik va rang–tasvir shukuhi inson o‘z 
kundalik hayotida amal qilishi kerak bo‘lgan qarashlar va tushuncha-
larni o‘ziga qamrab olgandi. shu bilan birga, ayrim haykallar, ikona-
lar, kartinalar ularni o‘rab turgan muhit-makon bilan bog‘liq bo‘lib, 
ularni alohida holda tasavvur qilib bo‘lmasdi, aks holda ular chuqur 
ramziy ma’noni yo‘qotib qo‘yardi.
Muayyan konsepsiya asosida yaratilgan, ma’lum kodlashtiril-
gan axborotni tashuvchi hamda inson ongi va tuyg‘ulariga ta’sir 
ko‘rsatuvchi bunday ibodatxonadagi makoniy-predmetli muhitni ay-
rim tadqiqotchilar muzey ekspozitsiyasining ilk ko‘rinishi (“prafor-
masi”) deb hisoblashadi.