|
15.2. Iqtisodiy o’sishning R.Solou modeli
Klassik iqtisodiy o’sish modellarining keynscha modellardan asosiy farqi
mehnatning kapital bilan qurollanganlik koeffitsientini tabiatidadir. uzluksiz yoki
153
nouzluksiz variantlarda yozilishi mumkin. Kapital bilan qurollanganlik
koeffitsienti ishlab chiqarishda band bo’lgan bir ishlovchiga to’g’ri keladigan
asosiy kapital qiymatini ko’rsatadi.
Agar iqtisodiy o’sishning keynscha modellarida bu koeffitsient o’zgarmas
miqdor bo’lsa, klassik modellarda u iqtisodiy holatga qarab o’zgarib turadi.
R.Solou modelida Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasida mehnat va
kapital o’zaro almashishi mumkin, omillar bo’yicha elastiklik koeffitsientlari
yig’indisi 1 ga teng.
Birinchi holatdagi Y= f (K , L , W) o’zgaruvchi modellari vaqtning uzluksiz
funktsiyasi hisoblanadi.
Ikkinchi holatda bu miqdorlar vaqtning kstma-ketligi sifatida qaraladi. Agarda
model real statistik ma’lumotlardan tashkil topsa va amaliy hisob-kitoblarda
foydalanilsa, u holda uni nouzluksiz qilish oson, chunki, statistik ma’lumotlar har
doim uzluksiz emas, balki ularda vaqti-vaqti bilan uzilishlar bo’ladi. Iqtisodiy
o’sish modellarining umumlashtirilgan holatini quyidagicha yozish, undagi har bir
aniq modelni tuzayotganda ayrim qo’shimcha o’zgaruvchilar, cheklashlar,
iqtisodiy sharoitlar va imkoniyatlardan foydalanish mumkin:
Y
t
= G’ ( K
t
, L
t
, t) ; (1)
Y
t
= C
t
+ I
t
; (2 )
K
t
= K
t-1
+ I
t
- W
t
; (3 )
I
t
= a
t
Y
t
; (4 )
W
t
= pK
t
. (5 )
Ushbu modellarning mazmuni quyidagilardan iborat:
(1) ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi: bu erda t ga bog’liq holda modelga
texnik taraqqiyotni tasvirlashni kiritish mumkin;
(2 ) daromadlarni iste’mol va investitsiyaga taqsimlashni ko’rsatuvchi asosiy
makroiqtisodiy ayniyat;
(3) vaqtinchalik investitsiya bo’lmagan vaziyatda investitsiya va uning chiqib
ketishini hisobga olgan xolda kapital hajmi dinamikasini hisoblash formulasi;
154
(4) jamg’arish normasi (a
t
) orqali daromadlar va investitsiyalarni bog’lab turuvchi
ayniyat;
(5) chiqib ketishning doimiy normasi (K
t
) sharoitida kapitalning chiqib ketishi
hajmini hisoblash formulasi.
Ushbu tizimdagi eng asosiy formula ishlab chiqarish funktsiyasi (1)
hisoblanadi.
(1) - (5) modeli birinchi marta 1956 yili R. Solou tomonidan taklif qilingan
edi. Uning turli ko’rinishlari va usullaridan hozirgi kunda ham keng foydalanilib
kelinmoqda. Solou modelida ishlab chiqarish funktsiyasi (1) ishlab chiqarish
omillarining eng so’nggi natijasini bildiradi va unda kapitalni jamg’arishda
investitsiyalarga qilingan qo’shimcha xarajatlar kapitaldan foydalanishdagi
qo’shimcha samaralarni qoplamay qolgan vaziyatda to’xtatiladi. Solou modeli
paydo bo’lguncha iqtisodiy o’sishni ko’rsatadigan model Xarrod va Domar
modellari (1939,1946) hisoblangan. Ularning modelida o’sishni ta’minlaydigan
asosiy omil doimiy kapital qaytimi o’sishi hisoblangan. Solou modeli Xarrod-
Domar modeliga nisbatan iqtisodiy o’sishni izohlashda qo’shimcha
ko’rsatkichlarga ega.
Demak, Xarrod va Domar modellarida o’sishini ta’minlaydigan asosiy omil
investitsiyalar, ya’ni kapital jamg’arish deb hisoblanadi. Bu modellar 1920-50
yillardagi iqtisodiy o’sishlarni izohlashga qo’l kelgan, ammo keyingi yillardagi
kuzatishlarga to’g’ri kelmay qolgan. Uning asosiy mohiyati:
1. Kapital unumdorligining doimiyligini, α = dy/dk;
2. Doimiy jamg’arish normasi, s = I/Y;
3. Kapital chiqib ketishi mumkin emasligi, W = O;
4. Investitsion uzilish ham nolga teng, d
k
(l) / d
t
= I (T ) ;
5. Model texnik taraqqiyotni hisobga olmaydi;
6. Ishlab chiqarish mehnat xarajatlariga bog’liq emas, chunki, mehnat resurslari
kamyob hisoblanmaydi.
155
Kapital unumdorligining doimiy xususiyati, agarda mehnat kamyob resurs
hisoblanmasa, Leontevning ishlab chiqarish funktsiyasidan iborat bo’ladi.
Y(t) = min ( (α L (t); dK (t));
Daromadlarni qo’shimcha o’sishi dy/yd
t
vaqt bilan doimiydir va αs ga teng. U
jamg’arish normasiga va kapital unumdorligiga mutanosib, Xarrod va Domar
modellarida investitsiya (I) va iste’mol (S) ham shunday darajada o’sadi. Bunda
iste’mol bilan investitsiya o’rtasidagi qarama-qarshiliklar shundan iboratki,
jamg’arish normasi (s ) qanchalik yuqori bo’lsa, iste’molning o’sish normasi xam
shunchalik yuqori va uning boshlang’ich darajasi shunchalik kam bo’ladi. Bu
qarama-qarshilikni xal qilish uchun iste’mol to’g’risida doimiy ravishda
qo’shimcha ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Agarda, ishlab chiqarishning talab
qilinayotgan o’sish darajasi aholi soni va bandlikning o’sish darajasidan yuqori
bo’lsa, mehnat kamyob omil hisoblanmaydi. Bunda mehnatni kapital bilan
almashtirib bo’lmasa va shuningdek, texnik taraqqiyot ham bo’lmasa, ushbu
modelda mehnat limitlovchi omil hisoblanishi mumkin. Umumiy o’sish darajasi
mehnatga qilingan xarajatlarning o’sish darajasiga tsnglashadi, jon boshiga
iste’mol va jamg’arish darajalari esa o’sishdan to’xtaydi. Hozirgi davrda iqtisodiy
o’sishni ta’minlashda texnik taraqqiyot, mehnat va kapitalning sifati, bir-birini
almashtirishi va birgalikda faoliyat ko’rsatishlar asosiy resurs va omil hisoblanadi.
Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olmaydigan o’sish nazariyasida,
ya’ni, o’sishning asosiy manbai kapitalni fizik jamg’arish o’sishni doimiy ravishda
tartibga solib turuvchi omil hisoblanadi. Jamg’arish normasi esa asta-sekinlik bilan
ikkinchi planga tushib qoladi. Iqtisodiy o’sishni ta’riflaydigan boshqa bir model
R.Solou modeli hisoblanadi. Xarrod va Domar modeliga nisbatan Solou modeli
makroiqtisodiy jarayonlarning ayrim tomonlarini to’liqroq ochib beradi.
Birinchidan, bu modelda ishlab chiqarish funktsiyasi to’g’ri chiziqdan iborat
emas va unumdorlikning kamayib borishi kabi xususiyatlarga ega.
Ikkinchidan, model asosiy kapitalning chiqib ketishini hisobga oladi.
156
Uchinchidan, Solou modeli mehnat resurslari va texnik taraqqiyot dinamikasi
va ularning iqtisodiy o’sishga ta’sirini hisobga oladi.
To’rtinchidan,
bu
erda
ko’pgina
hollarda
iste’mol
darajasini
maksimallashtirish vazifasi qo’yiladi va hal qilinadi.
Biz Solou modelini to’liq izohlab bermoqchi emasmiz, balki uning asosiy
yo’nalishilari, xususiyatlari va xulosalarini keltirib o’tmoqchimiz.
Solou modelida doimiy muvozanat sharoitida asosiy o’zgaruvchilarni
quyidagi jadvalda keltirilgancha tavsiflash mumkin.
5-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
