Muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

1939-1991-yillarda  Afrika  mamlakatlari.
 
Ikkinchi  jahon  urushi  va  uning 
oqibatlari. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  so‗ng  Afrikada  milliy-ozodlik  harakatining 
xarakteri o‗zgardi. 1945-yil Manchester shahrida V Panafrika kongressi bo‗ldi. U Af-
rika  xalqlari  kurashida  sifat  jihatidan  yangi  davr  boshlanganligini  aks  ettirdi.  Bu 
kongressda oldingilariga nisbatan juda ko‗p Afrika tashkilotlari qatnashdi. Kongressda 
mustamlakachilikka  va  imperializmga  qarshi  ruh  ustuvor  bo‗ldi.  Afrikaning  barcha 
mintaqalari va mamlakatlaridagi ahvol muhokama qilindi. Kongress butun qit‘aga va 
barcha  yirik  mintaqalar  hamda  mamlakatlarga  qaratilgan  yangi  inqilobiy  talablarni 
ilgari surdi. 
Ko‗plab  Afrika  mamlakatlari  uchun  urushdan  keyingi  yillar  siyosiy  partiyalarni 
tuzish, mustamlaka rejimlarini qulatish uchun kurash davri bo‗ldi. Afrikaliklar ongida 
mustamlakachilik tushunchasi Yevropaning hukmronligi bilan bog‗liq edi. Shu sababli 
mustaqillik uchun kurash ko‗pincha barcha yevropacha narsalarni rad qilishga aylanib 
qoldi. Bu haqida g‗arbiy afrikalik shoir Bernar Dadye shunday yozgan edi: 
Men galstuk taqishni yoqtirmayman.
 
Bo‗ynimga hashamli zanjir taqaman,
 

---

374 
 
Boadab Yevropaning qullik zanjiri...
 
Men soat taqishni yoqtirmayman.
 
Qo‗limga zulmni taqib yuraman,
 
Yevropaning bema‘ni zulmini...
 
Metropoliyalar  ham  asta-sekin  hukmronlikning  avvalgi  usullaridan  voz  kechib 
bordi. 
«Afrika  yili».
  Mustamlakachilikdan  ozod  bo‗lish  jarayonining  eng  yuqori  nuqtasi 
1960-yilga to‗g‗ri keldi. U tarixga «Afrika yili» sifatida kirdi. Shu yili jahon xaritasida 
17  ta  yangi  Afrika  davlatlari  paydo  bo‗ldi.  Ularning  ko‗pchiligi  fransuz  va  ingliz 
mustam-  lakalari  edi.  Afrikaning  eng  katta  davlatlari  Nigeriya  va  Kongo  o‗z 
mustaqilligini  e‘lon  qildi.  Mustamlakachilik  davrida  ikkiga  bo‗linib  ketgan  Somali 
birlashib, mustaqil Somali Demokratik Respublikasi nomini oldi. 
«Afrika  yili»  qit‘adagi  holatni  o‗zgartirib  yubordi.  Boshqa  mam-  lakatlarda  ham 
mustamlaka  tuzumining  qulashi  muqarrar  bo‗lib  qoldi.  Keyingi  yillarda  Buyuk 
Britaniyaga  qarashli  deyarli  barcha  davlatlar  o‗z  mustaqilligini  e‘lon  qildi.  1975-yili 
Portugaliyada  inqilob  yuz  bergandan  so‗ng  uning  mustamlakalari  ham  mustaqil 
davlatlar sifatida tashkil topdi. 
Shu  tariqa,  1990-yillarga  kelib,  Sahroyi  Kabirdan  janubda  40  dan  oshiq  siyosiy 
mustaqil  davlatlar  tashkil  topdi.  Ularning  ko‗pchiligi  o‗zlarini  respublika  deb  e‘lon 
qildi. 
Afrika  davlatlari  muammolari.  Mustamlakachilik  rejimining  ag‗da-  rilishi  va 
siyosiy  hokimiyatning  afrikaliklarga  o‗tishini  butun  Afrika  juda  katta  yutuq  deb 
hisobladi.  Ular  o‗zlarining  ulkan  umidlarini  mustaqillik  bilan  bog‗ladilar.  Deyarli 
birdaniga hayot tubdan yax- shilanadi, degan ishonch keng tarqalgan edi. Bu quvonchli 
umidlarga  aholining  katta  qismi  singari  soddadillik  bilan  bo‗lmasa-da,  har  qalay 
afrikalik liderlarning ham ko‗pchiligi ishonar edi. 
Hayot  yaxshilanib  bordi.  Afrikaliklar  davlat  apparatining  barcha  bo‗g‗inlarini, 
armiya,  politsiyani  o‗zlari  shakllantira  boshladi.  Afrikaliklar  madaniyatining  rivoji 
uchun keng imkoniyatlar paydo bo‗ldi. BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar ishida teng 
huquq  bilan  ishtirok  etish,  yangi  davlatlar  va  ular  fuqarolarining  o‗zligini  namoyon 
qilishida  katta  rol  o‗ynadi.  Yosh  davlatlar  dunyoning  ko‗plab  mamlakatlaridan, 
BMTning ixtisoslashgan organlaridan, xalqaro fondlar va banklardan sezilarli yordam 
ola boshladi. 
«Sovuq urush» sharoitida qarama-qarshi bloklar o‗rtasida Afrika davlatlariga ta‘sir 
ko‗rsatish  uchun  kurash  boshlandi.  Mustaqil-  likka  erishgan  davlatlarning  bir  qismi 
sotsialistik  davlatlar,  avvalo,  Sovet  Ittifoqiga  ergashib,  «nokapitalistik  taraqqiyot 
yo‗li»ni  tanla-  di.  Ko‗pchilik  hollarda  nokapitalistik  yo‗lni  tanlagan  mamlakatlarda 
mushkul  holatlar  vujudga  keldi,  mustaqillik  uchun  kurashgan  kechagi  liderlar  va 
hukmron partiyalar hokimiyatga kelgach, zolim va dik- tatorlarga aylandilar, fuqarolar 
urushlari  esa ko‗plab  qon to‗kishlarga  olib  keldi.  Ammo  kapitalistik  yo‗lni  muqarrar 
deb bilgan boshqa bir qator davlatlarda ham shunday, deyarli bir xil muammolar paydo 
bo‗ldi. 
Ko‗plab Afrika davlatlari mustaqillik e‘lon qilingandan keyin ham dunyoning eng 
kambag‗al  davlatlaridan  bo‗lib  qolaverdi.  Mustaqil  davlatni  qurish  juda  murakkab 
jarayon  bo‗lib  chiqdi.  Qiyinchiliklarning  ko‗pchiligi  o‗tmishdagi  mustamlakachilik 
bilan, yana bir qismi esa mustamlakachilikdan oldingi an‘analar bilan bog‗liq edi. 

---

375 
 
Mustamlakachilik  tuzumi  ag‗darilgandan  so‗ng  mustamlaka  boshqa-  ruv  tuzumi 
ham  bekor  qilindi  va  hokimiyatga  yangi,  davlatni  boshqa-  rish  tajribasiga  ega 
bo‗lmagan kishilarning kelishi ham ahvolni ancha murakkablashtirdi. Bir qator Afrika 
davlatlarida  ko‗p  sonli,  tajribasiz  va  samarasiz,  qulog‗igacha  korrupsiyaga  botib 
qolgan,  davlat  boyligini  talon-taroj  qiluvchi  va  shu  asosda  bir-birini  qo‗llab-
quvvatlovchi  byurokratik  apparat  vujudga  keldi.  Bunday  sharoitda  yagona  tartib  va 
kuchga  ega  bo‗lgan  tashkilot  armiya  bo‗lib  qoldi.  Natijada  to‗xtovsiz  harbiy 
to‗ntarishlar  yuz  berdi.  Hokimiyatga  kelgan  diktatorlar  cheksiz  boyliklarni  egallab 
oldilar.  Iqtisodiyotning  yomon  faoliyat  yuritishi  narkotiklar  ishlab  chiqarish  va 
tarqatish, noqonuniy ravishda oltin va olmos qazib olish va, hatto, odam savdosi kabi 
salbiy holatlarning keng tarqalishiga olib keldi. 
Davlat chegaralarining o‗ta sun‘iyligi ham Afrika davlatlarining shakllanishini juda 
qiyinlashtirdi.  Chegaralar  mustamlakachilik  davridan  meros  qolgan  bo‗lib,  mustaqil 
davlatlar  tashkil  bo‗lishida  aholi-  ning  etnik  mansubligi  inobatga  olinmagan  edi.  Bu 
hol  doimiy  etnik  mojarolarni  keltirib  chiqardi  va  millionlab  qochoqlarning  pay  do 
bo‗lishiga  olib  keldi.  Davlatlararo  va  bir  davlat  doirasidagi  etnik  mo-  jarolar  Afrika 
uchun haqiqiy kulfatga aylandi. 
Qashshoqlikdan,  urush  va  genotsiddan,  sanoatning  yo‗qligi  tufayli  ishsizlik  va 
ilojsizlikdan qutulish uchun millionlab afrikaliklar o‗z qit‘asini tashlab ketdilar. Hozir 
Buyuk Britaniya, Fransiya kabi Yevropa davlatlarida millionlab afrikaliklar istiqomat 
qilmoqda. Nolegal immigrantlar ham ko‗p bo‗lganligi uchun ularning aniq sonini hech 
kim  bilmaydi.  Ko‗plab  afrikaliklar  o‗z  vatanlariga  qay-  tish  uchun  emas,  Yevropada 
o‗z huquqlariga ega bo‗lish uchun kurashmoqdalar. 
1990-yillarga  kelib,  Sahroyi  Kabirdan  janubda  40  dan  oshiq  siyosiy  mustaqil 
davlatlar tashkil topdi. 
Davlatlar  va  etnoslar  o‗rtasidagi  ko‗plab  ziddiyatlarga  qaramasdan,  barcha 
afrikaliklar  qit‘adagi  oxirgi  mustamlaka  rejimi  -  Janubiy  Afrika  Respublikasidagi 
aparteid tuzumini qoralashda yakdil edilar.