|
478
35-MAVZU:XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA FAN VA
MADANIYATNING RIVOJLANISHI
REJA:
1. Ilmiy-texnik inqilob va uning natijalari.
2. Aniq fanlardagi kashfi yotlar.
3. San’at. Adabiyot.
Ilmiy-texnik inqilob va uning natijalari. So‗nggi yuz yil davomida fanning
rivojlanishi XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilobga olib keldi. Bu
inqilobning asosiy belgilari tabiiy va sintetik materiallardan tovarlarni ommaviy ishlab
chiqarish, mashinalardan keng foydalanish, ishlab chiqarishning konveyerli
liniyalarini, zavod- avtomatlarni va sanoat robotlarini yaratish bo‗ldi. Ilmiy-texnik
inqilob jahon iqtisodiyotini kapitalizmning postindustrial davriga olib chiqdi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin boshlanib ketgan «sovuq urush» hamda AQSH va
SSSR o‗rtasidagi qurollanish poygasi kosmos sohasiga ham ko‗chdi. 1957-yili 4-
oktabr kuni Sovet Ittifoqida dunyoda birinchi Yerning sun‘iy yo‗ldoshi uchirildi.
Akademik S.P. Korolyov boshchiligidagi guruh tomonidan Oyga kosmik kema
uchirish bora- sida tadqiqotlar olib borildi. Ular natijasida 1961-yil 12-aprel kuni
dunyoda birinchi marta Yuriy Gagarin «Vostok» kosmik kemasida koinotga parvoz
qildi. Kosmonavtika davri boshlanib, u koinot haqidagi bilimlarimizni kengaytirdi.
Aniq fanlardagi kashfiyotlar. Bu yillari aniq fanlar erishgan eng katta yutuqlardan
biri lazerning kashf etilishi bo‗ldi. Bu kashfiyot XX asr fizika fanidagi eng yorqin
kashfiyotlardan biri sifatida tan olingan. 1960-yili sovet fiziklari N.G. Basov, A.M.
Proxorov va amerikalik olim Ch. Tauns lazer (bu so‗z inglizcha Light Amplification
bu Stimulated Emission of Radiation — majburiy nurlanish natijasida yorug‗likning
kuchaytirilishi iborasining bosh harflaridan olingan) — nurning mutlaqo yangi turini
yaratdilar. Bu uchala olimlarga fizika sohasida Nobel mukofoti berildi.
Yangi texnika va texnologiyalardan foydalanish bilan bog‗liq yana bir yangilik
kompyuterning ixtiro qilinishi bo‗ldi. Kompyuter (inglizcha computer —
«hisoblagich») dastlab axborotni qayta ishlash va hisoblash uchun yaratilib, elektron
hisoblash mashinasi — EHM deb yuritilar va juda katta hajmga ega edi. 1959-yili
amerikalik injenerlar D. Kilbi va R. Noys tomonidan yarimo‗tkazgichli integral
mikrosxemalarning yaratilishi kompyuter va boshqa asboblar hajmining keskin
qisqarishiga,
faoliyat
sohasini keskin
kengaytirishga olib keldi.
Integral
mikrosxemalarning yaratilishini olimlar XX asrning so‗nggi 50 yili ichida qilingan eng
mashhur ixtiro deb atadilar.
Hozir deyarli barchamiz foydalanadigan uyali telefonlar ham XX asr ixtirosi.
Shvetsiyaning Televerket kompaniyasi 1940-yillar oxiridayoq uyali telefonlarni
yaratish ustida ish boshlagan edi. Shvedlar tomonidan taklif qilingan birinchi ommaviy
uyali telefon aloqasi MTS — Mobil telefon sistem (mobil telefon tizimi) deb ataldi.
1970 — 1980-yillari Ericsson, Philips va boshqa ko‗plab mashhur kompaniyalar
tomonidan uyali telefon apparatlarining yangi turlari yaratildi. Shu yillari zamonaviy
ko‗rinishga yaqin apparatlar paydo bo‗ldi. Massachuset texnologiya instituti xodimlari
uzoq maso- fadan turib kompyuter orqali aloqa o‗rnatish mumkinligini asosla- di va
internetning
yaratilishini
yaqinlashtirdi.
1969-yili
Internetning o‗tmishdoshi
ARPANET yaratildi. 1972-yili E-mail (elektron pochta) paydo bo‗ldi.
San‘at. XX asrning ikkinchi yarmida san‘atda abstraksionizm (abstraksiya-
mavhum) yo‗nalishi keng ommalashdi. Abstraksionizm fotografiya san‘atining
479
rivojlanishiga o‗ziga xos javob tarzida paydo bo‗ldi. Abstraksionizm vakillari endi
tasvirda harakatni, hissiyotni ifodalashga intildilar, zotan, ularning fikricha, ay nan shu
jihatlarni fotografiyada aks ettirishning iloji yo‗q edi.
Abstraksionizmga qarama-qarshi ravishda pop-art (ommaviy san‘at) paydo bo‗ldi
va tezda Yevropaga tarqaldi. Pop-art ixlosmandlarining fikricha, dunyodagi har
qanday buyum o‗zining dastlabki iste‘molchilik ahamiyatini yo‗qotib, badiiy, estetik
sifat kasb etishi mumkin.
San‘atning bu yo‗nalishlarida olam qiyofasidagi mantiq va aniqlikning yo‗qligi
san‘atdagi modernizm bosqichi o‗z imkoniyatlarini tugatganidan dalolat edi. Endi
G‗arb va Sharq san‘ati, o‗tmish va zamonaviy uslublar, folklor va ommaviy madaniyat
elementlarini o‗zida jamlagan postmodernizm uslubi paydo bo‗ldi.
Adabiyot. Urushdan keyin bir qator yozuvchilarning romanlari urushni badiiy
usullar bilan anglashga bag‗ishlandi. Bu davrda ko‗pchilik asarlar antifashistik,
patsifistik ruhda yozilgan bo‗lsa,
1960-yillardan keyin realizm jamiyatdagi yangi dolzarb muammolarni aks ettirish
quroliga aylanadi. Ularda inson va tabiat o‗rtasidagi uzviy bog‗liqlik, tabiatdagi
halokatlar inson va jamiyatning ham tubanlashuviga olib kelishi haqida o‗ta ta‘sirli
badiiy obrazlar orqali yorqin ifoda qilinadi.
Bayon qilishning realistik shakli XX asrning yangi adabiy yo‗nalishi — ommaviy
adabiyotda o‗ziga yo‗l topdi. Bu adabiyot ommaviy o‗quvchiga mo‗ljallanib, aniq
andazalar asosida yozilgan, badiiy jihatdan unchalik yuksak bo‗lmagan, mafkuraviy
jihatdan mavjud tartiblarni qo‗llab-quvvatlashga yo‗naltirilgan asarlar. Bu—bozorning
barcha qonunlarga rioya qiladigan, xaridorlarning turli qatlamiga mo‗ljallangan adabiy
tovar. Bu o‗zining ochiq tijoriy xarakteri, ko‗ngilochar funksiyasi va voqealar
rivojining oldindan ma‘lumligi bilan XX asr birinchi yarmidagi adabiyotdan salbiy
jihatlari bilan farq qiladi. Bu asarlarning badiiy qiymati to‗g‗risida jiddiy fikr yuritib
bo‗lmaydi, ularni o‗qish aqlni va qalbdan berilishni talab qilmaydi, ular hozirgi tezkor
zamonda vaqt o‗tkazishning bir turi bo‗lib qolgan, xolos.
Savol va topshiriqlar
1. Kapitalizmning
postindustrial
davrida
ilmiy-texnik
taraqqiyot
qanday
bosqichlarni o‗z ichiga oladi?
2. «Sovuq urush» davridagi musobaqa ommaviy qirg‗in qurollarining qanday yangi
turlari yaratilishiga va koinotni zabt etish uchun qanday tadqiqotlar olib borilishiga
sabab bo‗ldi?
3. Zamonaviy EHMlar, kompyuterlar va uyali aloqa tarmog‗ining yaratilishida
integral mikrosxemalarning ixtiro qilinishi qanday rol o‗ynadi?
4. Internet tarmog‗ining paydo bo‗lishiga qanday nazariya asos bo‗ldi?
5. Abstraksionizm nima va unga qanday ta‘rif berish mumkin?
Do'stlaringiz bilan baham: |
