Mutolaa madaniyati va ritorika

Voizning siyrati.

1. Va’z qiluvchi inson avvalo o‘zi solih bo‘lmog‘i kerak. Chunki, u solih bo‘lmasa insonlar uning yonidan ketib qoladilar. Natijada olamning buzilishiga sabab bo‘ladi, so‘zi esa insonlar qalbidan joy ololmaydi.

2. Voiz diyonatli bo‘lmoqligi, o‘zining nazdida sahih bo‘lmagan hadislarni insonlarga gapirmasligi lozim. Chunki Ali roziyallohu anhu Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilgan hadisi sharifda: “Kimki o‘zining yolg‘on gapirayotganini bilib turib gapiraversa demak u yolg‘onchilarning biridir”, deb aytganlar.

3. Ilm majlisini odamlar malollanib qoladigan darajada cho‘zib yubormasin. Bu narsa ilm barakasini ketishligiga sabab bo‘ladi. Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Qalblarning tetiklik, qiziqishlik va voizga yuzlanishlik vaqti bor hamda yuz o‘girishlik payti bordir. Shunday ekan insonlar senga qalban yuzlanib turgan muddatda gapirgin”.

4. Inson kamtarin, muloyim bo‘lmog‘i darkor. Mutakabbir, dag‘al va toshbag‘ir bo‘lmasligi kerak. Chunki, kamtarinlik va muloyimlik Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning xulqlaridandir.

5. Qachon odamlarga namoz, ro‘za, sadaqa fazilatlaridan
biror narsani aytishlikni xohlasa avvalo o‘zi ushbu aytgan so‘zlarga amal qilmog‘i lozim bo‘ladi. Toki u ushbu oyatda zikr qilinganlardan bo‘lib qolmasin;

“Kitob (Tavrot va Injil)ni o‘qib turib, odamlarni yaxshilikka buyurasizu, o‘zingizni unutasizmi?! Aqlni ishlatmaysizmi?” (Baqara surasi, 44-oyat)

"Ey, iymon keltirganlar! Sizlar nega o‘zlaringiz qilmaydigan narsani (qildik yoki qilmadik deb) aytursiz", (Saf surasi, 2-oyat).

6. Voiz Qur’on tafsiri, hadis, faqihlar so‘zlarini bilmog‘i kerak. Ali roziyallohu anhu odamlarga so‘zlayotgan bir kishini ko‘rdilar va unga:

“Nosix va mansuxni bilasanmi? (ajrata olasanmi?)”, dedilar. “Yo‘q”, deb javob berdi.”Halok bo‘libsan va odamlarni ham halok qilibsan”, dedilar.

7. 
   Voiz odamlarga gapirayotganda faqatgina bitta odamga qarab emas, balki hammaga qarab gapirish kerak. Habib ibn Abi Sobit roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. U zot: “Gapirayotgan (voiz) yuzi bilan bitta odamga qarab gapirmasdan hamma odamlarga qarab so‘zlashlik sunnatdir”, deganlar.
   
8. 
   Ta’magir bo‘lmasligi. Zero, ta’ma insonni xor qiladi, yuz ko‘rkamligini hamda ilmni ketkazadi. Lekin o‘zi so‘ramasada, biror kishi unga biror narsa bersa, olishligida zarari yo‘q.
   

9. Va’z qilish majlisida xavf (qo‘rqinch) va rajo (umid)ni barobar gapirsin. Butkul xavf yoki butkul rajo haqida gapirmasin. Chunki bu ishdan qaytarilgan.

10. Niyatni chiroyli va sahih qilish, ya’ni xolis Alloh rizoligi uchun bo‘lib, dunyo manfaati, ta’ma, obro‘, shuhrat ko‘zlanmasligi lozim.

Va’z odoblari. Va’zni tashkil qilish odoblari haqida. Ta’avvuz, tasmiya va Qur’on duolarini aytib so‘z boshlash. “Har bir e’tiborli, ahamiyatga molik ish Alloh ismi bilan boshlanmas ekan u (barakadan) kesilgandir” hadisi bunga yorqin dalil bo‘ladi. Shuningdek, va’zni Hamd va sano bilan boshlashgan.

Rasululloh alayhissalomning va’z qilishlaridagi o‘ziga xos xususiyatlari.