Mutaxassislikninig nazariy masalalari

. ﺣﺎﻻ ﺍﻟﺟﻣﻠﺔ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﺔ

Hol vazifasida keluvchi jumla.

ﺍﻟﺟﻣﻠﺔ ﺍﻟﻤﻀﺎﻓﺔ.

Moslashmagan to‘ldiruvchi vazifasida keluvchi jumla.

ﺍﻟﺟﻤﻞ ﺍﻟﺘﻰ ﺗﻗﻮﻢ ﻣﻗﺎﻢ ﺍﻟﻌﻧﺎﺻﺮﺍﻷﺻﻟﻴﺔ ﺍﻭ ﺍﻟﻤﺘﻣﻣﺔ

“Bosh va ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keluvchi jumlalar”vazifasida keluvchi jumla.

ﺍﻟﻤﻮﺻﻮﻟﺔ ﺍﻟﺟﻤﻠﺔ

ﺍﻟﻤﺳﺘﺜﻧﻰ ﻣﻮﻗﻊ ﺍﻟﺟﻣﻠﺔ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﺔ

ﺍﻟﻤﺳﺘﺜﻧﻰ vazifasida keluvchi jumla.

ﺍﻟﺟﻤﻠﺔ ﺍﻟﻤﺴﺒﻮﻗﺔ ﺑﺣﺮﻑ ﺟﺭ

ﺍﻟﺟﻤﻞ ﺍﻟﻤﺘﻼﺯﻣﺔ

“Bir-biridan ajralmaydigan jumlalar”.

ﺍﻟﺟﻤﻟﺔ ﺍﻟﺸﺮﻁﻴﺔ

Shart ergash gapli qo‘shma gap

ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺍﻟﺟﻤﻟﺔ ﺍﻟﺸﺮﻁﻴﺔ

ﺍﻟﺟﻤﻟﺔ ﺍﻟﺸﺮﻁﻴﺔ ﺍﻟﻇﺮﻓﻴﺔ ﻭ ﺍﻟﺟﻤﻟﺔ ﺍﻟﻇﺮﻓﻴﺔ

ﺍﻟﺠﻤﻞ اﻻعتراضية ﻭالتفسيرية

“Al-i’tirodiy va al-tafsiriy jumlalar”

الجملة الإعتراضية

الجملة التفسيرية

جواﺑﺎ ﻟلقسم ﺍﻟﺟﻣﻠﺔ ﺍﻟﻮﺍﻗﻌﺔ ﻭ الجملة التفسيرية

ﺒﻜﻳﺗﺮ ﺍﻠﻮﻫﺐ ﻋﺒﺩ “ﺍﻟﻌﺭﺒﻲ ﺍﻟﻧﺤﻭ ” kitobida arab tilidagi jumlalar ikki turga الجملة البسيطة sodda gaplar va المركبة الجملة murakkab gaplarga ajratilgan. Arab va o‘zbek tillaridagi sodda gaplar o‘rtasida katta farqni ko‘rishimiz mumkin.

Arab tilidagi الجملة البسيطة ya’ni sodda gaplardagi har bir bosh va ikkinchi darajali bo‘lak faqat bitta so‘zdan iborat bo‘ladi.

Sodda gaplar o‘z navbatida ikki turga bo‘linib, ular ﺍﻻﺴﻣﻴﺔ الجملة ot kesimli gap va الجملة الفعلية fe‘l kesimli gap deb nomlanadi. O‘zbek tilida esa sodda gaplar sodda yig‘iq, sodda yoyiq gaplarga bo‘linadi.

Ism so‘z turkumi bilan boshlanib, kesimi ism bilan ifodalangan gap ismiy jumla deyiladi. Ismiy jumlada kesim vazifasida ot, sifat, son, yoki olmosh kabi ismlardan biri keladi. Ismiy jumlaning egasi المبتدأ kesimi esa الخبر deb nomlanadi. ¹⁰Masalan:

Ilm nurdir. . نورٌ العلم

Va’da omonatdir. . أمانةٌ الوعدُ

Yuqoridagi jumlalarda الوعدُ العلم, so‘zlari المبتدأ , نورٌ , أمانةٌ so‘zlari esa الخبر vazifasda kelmoqda.

Fe’l so‘z turkumi bilan boshlanib, kesimi fe’l bilan ifodalangan jumla fe’liy jumla deyiladi. Fe’liy jumlalarda kesim الفعل , ega esa الفاعل deb nomlanadi.

Muhammad kitobni yodladi. حَفِظَ مُحَمَّدٌ الكِتابَ .

Ba’zan esa الفاعل o‘rnida الفاعل نائب (egani o‘rnini bosuvchi) kelishi ham mumkin, bunda الفعل majhul nisbatda bo‘lishi talab qilinadi. Masalan:

Ilm talab qilinadi. يُطْلَبُ العِلْمُ.

Bu misolda ham يُطْلَبُ so‘zi الفعل , العِلْمُ so‘zi esa الفاعل نائب vazifasida kelmoqda.¹¹

المركبة الجملة lar ikki va undan ortiq jumlalardan tashkil topgan gaplar bo‘lib, grammatik vositalar – bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning biri shu ikki jumlalarning biri o‘rnida qo‘llaniladi.

¹² . ﺍﻟﻌﺪﻭ ﺴﺑﺎﻖ ﻓﻰ ﺗﻔﻭﺯ ﺃﻦ ﻴﺴﺭﻧﻰ

Musobaqada g‘olib bo‘lishing meni xursand qiladi.

المركبة الجملة murakkab gaplarni batafsil yoritmoqchi emasmiz, lekin ular haqida qisqacha, umumiy ma’lumotlarni berib o‘tamiz.

ﺍﻟﺘﻔﺴﻴﺭﻴﺔ ﺍﻠﺟﻤﻟﺔ – bu o‘zidan oldingi jumla tarkibidagi qisqa, mujmal jumlani kengroq, mufassalroq, tushunarsiz jumlani tushunarliroq, osonroq qilib bayon etadi.¹³

Ko‘p holatlarda qasamni ifodalovchi so‘z birikmasidan keyin ﺍﻟﻗﺴﻢ ﺟﻮﺍﺐ “javobu-l qasam” kelib, u ﺍﻹﻋﺮﺍﺏ ﻤﻥ ﻠﻬﺎ ﻤﺤﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblanadi.¹⁴ Masalan:

¹⁵{3} يس {1} وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ {2} إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

Yo, Sin. (Ey, Muhammad, ushbu) hikmatli Qur’onga qasamki, hech shak-shubhasiz siz To‘g‘iri yo‘l (ya’ni haq din) ustidagi payg‘ambarlardansiz” ¹⁶ “Yasin surasi”1-2 oyati karimasidagi إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ - ﺍﻟﻗﺴﻢ ﺟﻮﺍﺐ “javobu-l qasam” bo‘lib,

ﺍﻹﻋﺮﺍﺏ ﻤﻥ ﻠﻬﺎ ﻤﺤﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblnadi.

ﺍﻹﻋﺮﺍﺏ ﻤﻥ ﻠﻬﺎ ﻤﺤﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” bo‘lgan jumlaga teng bog‘lovchi orqali birikkan jumla ham ﺍﻹﻋﺮﺍﺏ ﻤﻥ ﻠﻬﺎ ﻤﺤﻞ ﻻ - “gap bo‘lagi bo‘la olmaydigan jumla” hisoblanadi va o‘zidan oldingi jumlaga ﺍﻟﻌﻄﻒ va ﺍﻟﺑﺪﻞ sifatida birikadi.

. ﻋﻤﺭﻭ ﻴﻗﻢ ﻠﻢ ﻮ ﺯﻳﺪ ﻗﺎﻢ