Mutaxassislikninig nazariy masalalari

2.2. Arab tilida to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar arab tilshunoslari talqinida

To‘ldiruvchi ergash gap maxsus turining o‘ziga xos yana bir xususiyati bor. Bu xil ergash gaplarning egasi tarkibida uchinchi shaxs egalik affiksi -i (si) keladi, bu affiks qaratqichni talab etmaydi, chunki qaratqich aniqlanmishning o‘zidir:

O‘g‘li zavodda ishlaydigan kampir quvonib so‘zladi.

Aniqovchi ergash gapning bu xili uyushib kelishi mumkin:

Xotinlarning bir qismi o‘zi ko‘zlab yurgan yoki kuchi yetadigan sohada ishlashga xohish bildirdi. ( A.Qh.)

O‘zi keltirgan va xotini Kifoyatxon pishirgan zakuskalar bilan bezadi. ( A.Qh.)⁴¹

To‘ldiruvchi ergash gapning bu xili bosh gap tarkibidagi ot bilan ifodalangan bo‘lakka bog‘lanadi, aniqlanmish gapning bosh bo‘lagi ham, ikkinchi darajali bo‘lagi ham bo‘la oladi.

Arab tilidagi الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar o‘zbek tilidagi “To‘ldiruvchi ergash gaplar”ga qiyosan to‘g‘ri keladi. Bunday jumlalar tarkibida الموصول اسم ya’ni nisbiy olmoshlar keng qo‘llaniladi. O‘zbek va rus arabshunos olimlari o‘zlarining asarlarida ko‘pincha nisbiy olmoshlarni alohida emas, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar mavzusida ko‘rsatib o‘tadilar. Ular nisbiy olmoshlarning to‘ldiruvchi ergash gap bilan bosh gapni bog‘lash xususiyatini, bosh gapda aniqlab kelayotgan so‘z bilan jins va sonda moslashishini va nisby olmoshlarning o‘zbek tilida kengaytirilgan sifatdosh yordamida ifodalanishi kabi xususiyatlarini tushuntiradilar. Ular nisbiy olmoshlarning gapdagi vazifasini e’tiborga olgan holda to‘ldiruvchi, ega, kesim va to‘ldiruvchi ergash gaplarga ajratganlar. الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar tarkibiga o‘zbek tilidagi to‘ldiruvchi ergash gaplardan tashqari ega, kesim va to‘ldiruvchi ergash gaplar ham kirib ketadi. Arab tilshunoslari esa gaplarni nimadan tashkil topganligiga qarab, tasniflaganlar.

الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar ikki qismdan tashkil topadi:⁴²

1. الموصول اسم

2. الموصول صلة أو له صلة

الموصول اسم nisbiy olmoshlardan keyin kelayotgan jumla الصلة “as-sila” deb nomlanadi.

Arab tilida الموصول اسم larning الخاص الموصول maxsus nisbiy olmoshlar va الموصول المشترك mushtarak nisbiy olmoshlar mavjuddir: .⁴³ الموصول المشترك ba’zi bir arab tilshunoslari asarlarida ﺍﻟﺤﺭﻭﻒ ﺍﻟﻤﻭﺻﻭﻟﺔ deb ham nomlanadi.⁴⁴

Maxsus nisbiy olmoshlar الخاص الموصول

الخاص الموصول maxsus nisbiy olmoshlar birlik, ikkilik, ko‘plikda, muzakkar va muannas jinslarda o‘zgaradi.Ular quyidagi ko‘rinishga ega:

Jins	Birlik	Ikkilik	Ko`plik
Mz.	الذى	اللَذان	اﻟذين
Mn.	التى	اللتان	اللائي، اللاتي، اللواتي

؟ أنْوارَ قَبْلَ جاَء الّذى الرّجُلَ تَعْرِفُ هل

Anvardan oldin kelgan kishini taniysanmi?

. حَلِّهاَ عَنْ عَجَزْتَ التى الْقَضِيَّةُ هي هذه

Bu o‘sha sen hal qila olmagan muammodir.

. الْمساعَدَةَ لِي قَدُّموا الّذينَ زُمَلائِي لِجَمِيعِ شُكْرِي أقَدِمُ

Menga yordam bergan barcha o‘rtoqlarimga minnatdorchiligimni bildiraman.

. جامِعَتِنا مِنْ تَخَرَّجْنَ قَدْ اللَّواتِي الطّالِباتُ هُنَّ هؤُلاءِ

Bular unversitetimizni bitirgan o‘sha qizlardir.⁴⁵

Yuqorida keltirilgan misollarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, birinchi misolda ﺍﻟﺬﻯ nisbiy olmoshi o‘zidan oldingi الرّجُلَ so‘z bilan muzakkar jinsda, birlik sonda, ikkinchi misolda esa to‘ldiruvchi ergash gap aniqlab kelayotgan bosh gapdagi bo‘lak, ya’ni الْقَضِيَّة muannas jinsida bo‘lganligi sababli bosh gapni ergash gap bilan bog‘layotgan nisbiy olmosh ham التى tarzida birlik, muannas jinsida turibdi.

keyingi ikki misolda esa الّذينَ nisbiy lomoshi زُمَلائِي so‘zi bilan ko‘plik sonda, muzakkar jinsda, اللَّواتِي nisbiy olmoshi bo‘lsa الطّالِباتُ so‘zi bilan ko‘plik sonda, muannas jinsda moslashmoqda.

Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, nisbiy olmoshlar ishtirok etgan barcha gaplar shunday tahlil qilinadi.