Mutaxassislik fanlarini o'qitish metodikasi

18.2. Reyting nazorat turlari 
O`tkazilish davri (payti)ga qarab, reyting nazoratining uch 
ko`rinishi farqlanadi: joriy nazorat (JN), oraliq nazorat (ON), yakuniy 
nazorat (YAN). Nazorat turlari o`zaro uzviy 6og`liq, ular bir-birini 
to`ldiradi. Ularning barchasini birlashtiruvchi narsa — ta`lim 
etalonidir. Binobarin, nazorat turlarinnig barchasida erishilgan 
natijalar o`zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda etalonga 
taqqoslanadi. Bolalar taqqoslash yo`li bilan o`zlarining nimalarni talab 
darajasida, nimalarni talab darajasidan past o`zlashtirganliklarini ongli 
his qilishadi, mavzu, bo`lim yuzasidan o`qishni davom ettirish 
zarurligini payqaydilar. Binobarin, ta`lim texnologiyasida joriy 
nazorat o`quvchini oraliq nazoratga; oraliq nazorat o`z navbatida 
yakuniy nazoratga etaklaydi. Amaldagi pedagogik tajribada 
o`zlashtirish va uning natijasini tekshirish alohida jarayonlar sifatida 
amal qilsa, ta`lim texnologiyasida reyting nazorati ta`limning o`ziga 
singib ketadi. Natijada reyting nazoratini tashkil qilmasdan, ta`limni 
amalga oshirish, o`zlashtirishda olg`a siljish, ta`limni boshqarish 
mumkin bo`lmay qoladi. O`z-o`zidan reyting ta`lim texnologiyasining 
tarkibiy qismiga aylanadi. 
Joriy nazorat ta`limning ob`yektiv borishi bilan bog`liq bo`lib, 
yangi o`quv materiallarini o`rganish va mustahkamlash, takrorlash va 
malaka hosil qilish, bilim va malakalarni umumlashtirish jarayonlarida 
o`tkaziladi. Shuningdek, uy vazifalari, qo`shimcha topshiriqlar, 
mustaqil ishlar hamda bolalarning o`z xoxish-istaklari bo`yicha 
qilingan ijodiy ishlar (mas. undalmalarni ishtirok ettirib she`r yozish), 
darslikdagi masala-misollarni echish, modellar yasash (mas. uy 
konstruktsiyasini loy, plastilindan yasash}, turli chizma, jadval, 
diagrammalar tuzish, laboratoriya mashg`ulotlari va didaktik 
o`yinlarda ishtirok etish, buklash, qirqish, qurish kabi faoliyat 
usullarini hisobga olib, joriy nazorat uchun ballar to`planadi. Kanaka 
usul hamda vosita bilan ball to`planmasin, u qabul qilingan etalonga 
zid bo`lmasligi lozim. 
Joriy nazorat uchun to`planadigan ballar teskari aloqaga 
asoslangan bo`lib, u bolalarni o`rganishga rag`batlantirish, u yoki bu 
o`quv materialini, bo`limni o`zlashtirishda o`zlarining qaerga kelib 

---

174 
qolganliklarini anglash, mavzu yoki bo`lim bo`yicha o`rganishni 
davom ettirish zarurligini sezish, o`z kuchiga ishonch, mavzu 
yuzasidan biror ta`rif, aniqlik va qoidani e`tiborsiz qoldirmaslik kabi 
his-tuyg`ularga mo`ljallab olib boriladi. Shu tufayli joriy nazoratda 
ta`limiylik, 
shakllantiruvchanlik 
xususiyatlari 
ustun 
bo`ladi. 
Binobarin, joriy nazorat natijalari “4” yoki “5” raqamlari bilan emas, 
aksincha, mavzu va uning bandlari bo`yicha to`plangan ballar asosida 
hisobga olinadi. Joriy nazorat uchun ballar ham etalon asosida 
to`plangani tufayli mezoniy xarakterda bo`ladi. 
Joriy nazorat ballarini ikki yo`l bilan to`plash mumkin: ballarni 
o`qituvchining o`zi to`plashi; ballarni o`quvchilarning o`zlariga 
to`platish. Ikkinchi yo`l biroz munozarali bo`lsa-da, eng samarali 
sanaladi. Joriy nazorat uchun ball to`plashni o`quvchilarning o`ziga 
yuklash ularda o`ziga ishonchni, har bir ishni vijdonan bajarish, 
burchni anglash kabi shaxsiy sifatlarni tarbiyalaydi. Joriy nazorat 
uchun ball to`plashni o`quvchilarning o`ziga yuklash o`qituvchining 
pedagogik mahoratiga bog`liq. O`qituvchi o`quv predmeti, uning 
bo`limi yoki mavzularga pedagogik ishlov bera olsa, har bir 
mashg`ulot va o`quv topshiriqlari maqsadini o`quvchilarga aniq 
etkazsa, ta`limni eng yuqori o`zlashtirishga yo`naltira bilsa, ta`limni 
motivlar, tafakkur va xotira- hodisalari ansambliga mo`ljallab tashkil 
etsa, har bir o`quvchining o`z-o`zini nazorat qilishi uchun vositalar 
tayyorlasa, ana o`shandagina joriy nazoratning samaradorligi oshadi. 
O`quvchilarning o`z-o`zini nazorat qilishga oid vositalardan biri 
nazorat xaritasi. Nazorat xaritalari o`zlashtirilayotgan o`quv 
materiallari, uning birliklari — o`quv elementlari asosida tuziladi. 
Unda o`zlashtirilayotgan o`quv elementlari, ularni o`rganishga oid 
o`quv maqsadlari testga aylantirilgan maqsad, testning javobi, 
to`plangan 
ballarga 
mo`ljallangan 
grafalar 
bo`ladi. 
Testga 
aylantirilgan maqsadlarga quyiladigan ball miqdori o`quvchilarga 
oldindan aytiladi, testning yechim i (kaliti) o`qituvchida saqlanadi. 
Joriy nazorat uchun tuzilgan o`z-o`zini nazorat qilish xaritasida 
o`zlashtirilayotgan mavzu bo`yicha nechta o`quv elementi ajratilgan 
bo`lsa, shuncha miqdorda bolalarning o`quv maqsadlari, shuncha 
miqordagi testga aylantirilgan maqsadlar bo`lishi shart. Zero, testga 
aylantirilgan maqsadlarning javobini tahlil qilish yo`li bilan har bir 
o`quvchining qanday natijaga erishganini aniqlash mumkin. 
O`qituvchi shuni unutmasligi kerakki, o`z-o`zini nazorat xaritasida 

---

175 
keltiriladigan testga aylantirilgan maqsad o`rganilgan hodisani tanish 
(mas. undalmalarni matn tarkibida tanish) darajasida bulishi lozim. 
Shunday qilib, joriy nazorat ta`limning borishi bilan daxldor 
bo`lib, mavzu bo`yicha axborotlar to`plash, to`planganaxborotlarga 
dastlabki ishlov berish, o`rganilgan hodisalarni boshqa hodisalardan 
farqlash, ularni taniy olish darajasida o`tkaziladi, testga aylantirilgan 
maqsadlarning murakkabligi, qiyinligi o`rganilgan bilimlarga oid 
hodisalarni tanish darajasida bo`ladi. 
Joriy nazorat jarayonida testga aylantirilgan maqsadlar bo`yicha 
to`plangan ballar asosida sinf jamoasi gomogen guruhlarga ajratiladi, 
guruhlar uchun qiyinchiligi, murakkabligi hisobga olingan topshiriqlar 
belgilanadi, ta`limni borishiga qo`shimcha,
tuzatishlar kiritiladi. Bular 
ta`limni yana bir bor takrorlashni osonlashtiradi, o`zlashtirishning 
navbatdagi darajasi — malaka darajasida o`zlashtirishga o`tishga 
imkoniyatlar yaratadi. 
Joriy nazorat o`zlashtirishning birinchi darajasi (ko`nikma 
darajasi)da, oraliq nazorat esa malaka darajasida o`zlashtirilgan 
bilimlar asosida o`tkaziladi. Oraliq nazorat mohiyati jihatdan 
o`rganilgan axborotlarga ishlov berish jarayoniga to`g`ri keladi. 
O`quvchilar o`rganilgan bilimlarga rioya qilib faoliyat ko`rsatishadi, 
ularni 
turli 
o`quv 
va 
hayotiy 
holatlarga 
tatbiq 
qilishadi, 
o`rganilayotgan ob`yekt(lar)ning yangi-yangi xususiyatlarini kashf 
etishadi, bilimlarni yangi sharoitlarda sinab ko`rishadi. 
Oraliq nazorat o`rganilayotgan mavzu yoki bo`lim bo`yicha 
umumiy xulosalar chiqarish, voqea-hodisalarni tushuncha darajasida 
o`zlashtirish jarayonlarida ham o`tkaziladi, shularga ko`ra oraliq 
nazoratda testga aylantirilgan maqsadning murakkablik, qiyinlik 
darajasi oshiriladi. Testga aylantirilgan maqsadlarni o`zaro taqqoslab 
ko`rish uchun oldingi sahifada keltirilgan jadvalni yana bir bor 
takrorlaymiz. 
Joriy nazoratga o`xshab oraliq nazorat ham ta`limning borishi 
bilan daxldor, shu sababli ular mashg`ulotlarning tarkibida o`tkaziladi, 
ularga alohida o`quv soatlari ajratilmasligi kerak. Bu ularning 
o`xshash tomonlaridir. Ammo oraliq nazoratning o`zigagina xos 
xususiyati mavjud. Taqqoslang; joriy_nazorat to`liq o`zlashtirishning 
dastlabki bosqichida (mavzu bo`yicha axborot to`plash jarayonida) 
o`tkazilsa, oraliq nazorat axborotlarga ishlov berish — masala 
darajasida o`zlashtirish, shuningdek, mavzu yoki bulim yuzasidan 

---

176 
umumiy xulosalar chiqarish — tushuncha darajasida o`zlashtirish 
bosqichlarida o`tkaziladi. “Oraliq nazorat” iborasi uning joriy va 
yakuniy nazorat o`rtasida o`tkazilishiga ishora emas, aksincha, 
bilimlarni 
yuqori 
daraja 
(etalon 
darajasi)da 
o`zlashtirishga 
yaqinlashganlikka diqqatini qaratishdir. 
Hozirgi, endigina shakllanib kelayotgan ta`lim texnologiyasi 
pedagogik amaliyotida joriy va oraliq nazoratda uy vazifalari, 
qo`shimcha topshiriqlar, ijodiy ishlarni tekshirish orqali o`zlashtirish 
ballarini to`llash moyilligi paydo bo`lyapti. Bu ma`qul tendentsiya 
emas. Bizningcha, uy vazifasi, qo`shimcha topshiriqlar, ijodiy ishlar, 
konstruktiv yumushlarnn ta`limning tashkiliy shakllari sifatida 
ajratish, maktabda o`tkaziladigan mashg`ulotlarga ilova ishlar deb 
qarash ma`qulqga o`xshaydi. Bunday ishlarning natijasi hisobga 
olinishi zarur. Ammo ularni bolaning ta`limni yangi sharoitlarda 
takrorlayotgani sifatida qarash lozim. Haqiqiy reyting testga 
aylantirilgan maqsadlar asosida o`tkazilsa, nazoratning samaradorligi 
yanada oshadi. 
Shu yerda bir hodisaga tanqidiy munosabat bildirishni joiz deb 
topdik. Ta`lim texnologiyasi amaliyotida mavzu yoki bo`lim bo`yicha 
to`planishi lozim bo`lgan ballarning ko`p miqdori joriy va oraliq 
nazoratga, juda oz miqdordagi ballar yakuniy nazoratga to`g`ri 
kelyapti. Bu unchalik to`g`ri emas. Ish shu yo`sinda ketaversa, eskicha 
protsentomaniya — foizbozlik o`rniga, yangi “ballomaniya” — 
ballbozlik paydo bo`lmaydimi? Bu birinchi. Ikknnchidan, joriy va 
yakuniy nazorat faqat ball to`plash uchun emas, aksincha, bolalarni 
ogohlantirish o`zlashtirishda qaerga kelib qolganlarini ularga 
tushuntirish, ta`limga tuzatishlar kiritish, uni yana bir bor takrorlash. 
kabi tabaqalashgan-differensial ta`limning ehtiyojga aylanganini 
o`quvchilarga anglatish maqsadlarida o`tkaziladi. Binobarin, joriy va 
oraliq nazoratlarda ta`limiylik ustun bo`ladi. 
Yakuniy nazorat joriy va oraliq nazoratdan butunlay farq qiladi: 
unga alohida o`quv soati ajratiladi: u o`quvchilar bilim darajasi etalon 
darajasiga ko`tarilgach o`tkaziladi; unga ta`lim natijasi ta`lim 
jarayonidan ajratiladi. Ko`rinadiki, yakuniy nazorat ta`limning borishi 
bilan emas. nuqul ta`lim natijasi bilan daxldor hodisadir. YAkuniy 
nazoratda bulim yoki mavzu bo`yicha ajratilgan o`quv elementlarining 
barchasini o`zlashtirish etalonga taqqoslab tahlil etiladi, umumlashgan 
test yoki testlar tizimi vositasida natija tekshirilib, baholanadi. Shu 

---

177 
tufayli uni “nazorat ustiga qurilgan nazorat” deb qaraymiz. Reyting 
nazorati tizimini quyidagi chizma asosida tasavvur etish mumkin.