Musulmon maktablaridi ta’lim 5 toifada bo‘lgan

Saxiylik va baxillik.
Sayd ismli bolaning otasi har kuni o‘g‘li maktabga ketishi oldidan unga 10 tiyin ovqat puli berardi. Bir kun Sayd maktab yo‘lida faqir kishini uchratadi. "O‘g‘lim ikki kundan beri ochman, taom olib ey desam ustimdagi yirtiq chopondan boshqa xech narsam yo‘q" - deydi u. Sayd qo‘lidagi 10 tiyinni beradi va o‘sha kunni ovqatlanmasdan o‘tkazadi. Otasi o‘g‘lining olijanobligidan mumnun bo‘ladi, "Saxiy Saidim!", - deb olqishlaydi, ertasiga 20 tiyin berib yuboradi... (213 bet).
Turkiy guliston yoxud axloq - axloq-odob turbiyasiga oid darsliklarida xam ma’naviy tarbiyaning bosh mezoni inson "g‘urur", "mexr"ni tarbiyalash masalalari to‘g‘ri xal qilingan.
Abu Nasr Forobiy ijodiyotining bosh masalasi nufuzli inson tarbiyasi ekan, bunda insondagi qanoat uni o‘z murodiga etishni ta’minlaydi. Bunda inson Olloh Taolodan uni yaratganligi, ota-onasi uni dunyoga keltirganiga faxrlanishi kerak. Bunday qilganda inson-ko‘tarinki ruh bilan yashashga, qanoatga o‘rganadi.
Avloniy esa bu g‘oyani rivojlantirib, hayotidan noliydigan noshud mehnatni o‘z e’tiqodiga aylantirolmagan inson - tirik bo‘lsa ham, o‘likdir - deydi. Xarakatchan, hayot oshig‘ining fe’li keng, ezgulikni o‘zida kasb qilgan insongina hayot mazmunli yashaydi, deydi u.
Darxaqiqat, insonning ruhini ko‘tarinkiligi gulshani, maskani, rohat go‘shasi bu uning Vatanidir. Vatan tuyg‘usi Abdulla Avloniyning darsliklarining har bir satrida o‘z aksini topgan.
Tug‘ulib o‘sdim bu Vatanda
Vatanim misoli yo‘q jaxonda!...
... o‘tar kunlar, o‘tar zamon,
Ey, Vatanim bo‘lma xijron
Men ketsamda, sen bo‘l omon,
Omon Vatan, Vatan omon.
Abdulla Avloniy endigina maktabga qadam bosgan bola badanini sog‘ligiga katta e’tibor berilishi lozim deb hisoblaydi.
"Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadir. CHunki, o‘qimoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdur" deb yozgan edi, Avloniy.
Abdulla Avloniy "Badan tarbiyasining ruh tarbiyasiga ko‘mak beruvchi vositadir" - degan edi.
Abdulla Avloniy bola tarbiyasiga alohida e’tibor bergan edi. Bolaning fikrlashgao‘rgatish aqliy tarbiyaning vazifasiga kiradi. "Aql insonlarning piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir" - degan edi Avloniy.
Abdulla Avloniyning bolalarni aqlini peshlovchi ularda ham fikrlash, ham insoniy fazilatlarni tarbiyalovchi g‘oyasini ochib beruvchi fikrlaridan ayrim namunalar keltiramiz. Bu mavzular Avloniy o‘zining "Birinchi muallim" darsligida "Taqsim", "Ikki devona", "Ochko‘zlik", "Aqli bog‘bon" xikoyalari kiritilgan bo‘lib, ular zamona ruhiga moslashtirilgan.
U sharq folkloridagi mavjud bo‘lgan bunday hikoyalarni millat maktab bolalariga moslashtiradi.
Masalan, "Taqsim" xikoyasini olib ko‘raylik, xikoyada: "Dasturxonda tovuq kabobi quyildi, qozi dilida aytdi: xech mundan yaxshi maslaxat yo‘qturki, bul tovuqni taqsim qilmoqni o‘g‘riga xavola qilsam, toki agar yaxshi taqsim qilolmasa, ani izo berib manfe’l va majmul qilsam. Qozi aytdi: "Ey shayx, bu tovuqni qismati sizdan bo‘lsin, taqsim qiling”. O‘g‘ri qabul qilib, tovuqni olib, pora-pora qilib, boshini qozining oldiga, gardanini xotunini oldiga qo‘ydi. Ikki qanotini farzandlari oldiga, tanasining o‘zining oldingi qo‘ydi. Bismillo, olinglar surati, ushbudir.
Qozi aytdi: ey tarror, sanga taqsim saxix qilg‘il deb aytdim, bu nechuk taqsimdir?
O‘g‘ri aytdi: Avval boshini sening oldinga qo‘ydimki, bu uyning boshlig‘idursan va gardanini xotunini oldiga qo‘ydumki, xotun bamisoli gardak, boshga yaqin bo‘lg‘onidek, erga yaqin bo‘lar va ikki qanotini farzandlaring oldiga qo‘ydimki, farzand otaning qanoti bo‘lur va tanasini o‘zim oldimg‘a qo‘ydimki, men sizlarga mehmondurman". Qozi xayron bo‘ldi va xech javob aytolmadi.
Avloniyning bu hikoyasi oila a’zolarining o‘rnini belgilab berish bilan birga, o‘g‘rini tadbirkorligini, ya’ni o‘g‘ri bo‘lsa xam mehmon bo‘lganligi uchun uni xurmatlashni qoziga o‘rgatadi.
Uni darsliklarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun juda katta xalq pedagogikasiga asoslangan xikoya, ertak, she’r, rivoyat va boshqa materiallar mavjud.
Ustoz Abdulla Avloniy ijodiyoti uning pedagogik g‘oyalari yuqoridagi asarlar taxlilidan kelib chiqadi. U kitoblardan o‘qituvchi o‘quvchi tarbiyasiga doir bir qator masalalariga javob topadi va ularni daryodan tashqariga o‘qish va tarbiyaviy ishlar jarayonida foydalanishi mumkin.
Bular: Millat va Vatanni suymakdagi she’r, xikoya rivoyatlar: "Ilm ma’rifatli bo‘lishi kelajak istiqbolini omili ekanligi; umuman, Avloniy merosida insonparvarlik, milliy g‘urur, axloqiy poklik, baynalmilalchilik kabi g‘oyalarga oid boy materiallar topiladi. Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir" deb yozadi.
"Turkiy Guliston yoxud axloq" Abdulla Avloniyning tarbiya xaqidagi yozgan darsligi edi. Bu darslik 1934 yilgacha O‘zbekiston maktablarida qo‘llangan.
Axloq - "insonni yaxshilikka chaqaruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdir. YAxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar bilan bayon qiladurgan kitobni axloq deydilar. Axloq ilmini o‘qur, er yuzida nima ish qilmoq uchun yurganini bilur. Kishi o‘zidan xabardor bo‘lmay, ilmni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadru qimmatini bilmas." (23-bet).
Xulq - inson ikki narsadan murakkabdir. Biri jasad, ikkinchisi nafasdir, jasad ko‘zi ila bor narsalarni ko‘rur, ammo nafas ila yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirur ... ammo nafasning surati ko‘zga ko‘rinmaydugan, aql bilan o‘rganadurgan bir narsadurki, xulq deb atalur. (24 bet).
YAxshi xulq, yomon xulq. Axloq ulamosi insonlarning xuquqlarini ikkiga bo‘lishdi: agar nafas tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikka tavsif bo‘lib, "yaxshi xulq", agar tarbiyasiz o‘sib, yomon ishlaydurgon bo‘lib chketsa, yomonlikka tavsif bo‘lub "yomon xulq" deb atalur...
Xudoning raxmati, fayzi xam insonga yaksardir,
Va lekin tarbiyat birla yotushmak sharti akbardir.