Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

1.
 
Talabning 
ahvoli 

Salbiy 

Talabning yo‘qligi 

Yashirin 

Tushayotgan 

Muntazam emas 

To‘liq 

Haddan tashqari 

Irratsional 
2.
 
Marketingnin 
gmaqsadi 

Talabni yaratish 

Talabni 
rag‘batlantirish 

Talabni rivojlantirish 

Talabni ko‘tarish 

Balanslashtirish 

Talabni saqlab qolish 

Talabni pasaytirish 

Talabni barataraf 
etish 
3.
 
Marketing 
strategiyasi 

Konversion 
(shartlario‘zgartirilgan 
) 

Rag‘batlantiruvchi 

Rivojlanuvchi 

Remarketing 

Sinxromarketing 

Saqlab turuvchi 

Demarketing 

Qarshi (teskari) harakat qiluvchi 
SWOT – tahlil o‘tkaza borib, marketologlar tashkilotning kuchli 
(Strength) va ojiz-kuchsiz (Weatness) tomonlarini ajratadi. Tashkilotning 
potensial kuchli tomoniga quyidagilarni kiritish mumkin: 
–
qo‘yilgan maqsadlar bilan aynan bir xil moliyaviy resurslar; 
–
xodimlarning yuqori malakasi; 
–
xaridorlar oldida yaxshi obro‘si; 
–
bozorning taniqli yetakchisining ahvoli; 
–
to‘g‘ri keladigan texnologiyalarning mavjudligi; 
–
xarajatlar sohasida ustuvorlik; 
–
raqobatchilik sohasida ustuvorlik; 
–
innovatsion qobiliyatlar mavjudligi va ularni realizatsiya qilish 
imkoniyatlari; 
–
vaqt davomida sinalgan menejment. 
Kompaniyaning potensial ojiz tomonlariga quyidagilarni kiritishmumkin: 
–
aniq strategik yo‘nalishlarning yo‘qligi; 
–
yomonlashib borayotgan raqobat pozitsiyasi; 
–
eskirgan uskunalar; 
–
rahbariyatda boshqaruv malakasi va qobiliyatining yetishmasligi; 
–
tadqiqotlar va ishlanmalar sohasida qoloqliklar; 
–
bozor haqida sust taassurot; 
–
strategiyadagi 
zarur 
o‘zgarishlarni 
moliyalashtirishga 
qodir emaslik. 
Kuchli tomoni tashkilot raqobat kurashida suyanadigan baza (asos) 
bo‘lib xizmat qiladi va u kengaytirish va mustahkamlashga urinadi. Kuchsiz 
tomonlari – bu rahbariyat tomonidan kuchli e’tibor qaratila- digan va qanday 
qilib bo‘lmasin qutulishi kerak bo‘lgan tomon. 

---

125 
Tashqi marketing muhiti kompaniya uchun bozor imkoniyatlarini ham 
ochadi, o‘ziga bo‘lgan xavfni ham yo‘q qiladi. Quyidagilarni tashqi 
muhitdagi potensial imkoniyatlar, deb hisoblash mumkin: 
–
yangi bozorga yoki bozorning segmentlariga chiqish; 
–
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimentini kengaytirish; 
–
vertikal integratsiyani amalga oshirish; 
–
raqobatlashuvchi firmalar orasida o‘zidan qoniqish; 
–
raqobatchilarning kuchsiz pozitsiyalari. 
Quyidagilardan xavf kelib chiqishi mumkin: 
–
yangi raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfi; 
–
o‘rin bosuvchi tovarlar savdosining o‘sishi; 
–
bozor o‘sishining pasayishi; 
–
hukumatning ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydigan siyosati; 
–
ta’minotchilar ta’sirining o‘sib borayotgan darajasi; 
–
xaridorlar talablarining o‘zgarishi; 
–
noqulay demografik o‘zgarishlar. 
Marketingning tashqi muhitida ochilayotgan imkoniyatlar tashkilot 
uchun uning raqobatda ustuvorlikka erishishida qulay sharoitlar yaratadi, shu 
bilan birga xavflar qo‘shimcha qiyinchiliklar va cheklovlar yaratadi. 
Bozorga oid har bir imkoniyatni firmaning o‘z imkoniyatlariga mos 
kelish nuqtayi nazaridan baholash va ulardan qaysi biri firmaga to‘g‘ri 
kelishini aniqlash lozim. Kompaniyaning kuchli va kuchsiz tomonlari 
boshqalarga nisbatan bitta imkoniyatdan yaxshi foydalanishga imkonberadi. 
O‘tkazilgan tahlil firmaning marketingga oid imkoniyatlarini, aniq firma 
raqobat ustuvorligiga erishishi mumkin bo‘lgan marketing kuchlarini jalb 
etuvchi yo‘nalishlar sifatida aniqlashga imkon beradi. Shu tariqa marketing 
maqsadlari shakllanadi va bozorga nisbatan (bozorni qamrab olish 
strategiyasi, 
tovarni 
bozorda 
namoyish 
qilish 
strategiyasi), 
tovar 
assortimentiga 
(tovar 
portfeli 
strategiyasi), 
narxni 
shakllantirishga 
(“qaymog‘ini olish”, “yorib o‘tish” strategiyalari), savdo va tovar 
harakatlanishini tashkil etishga (to‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) va bilvosita 
savdo strategiyalari) va tovarlarni bozorga olib chiqish kabilarga nisbatan 
marketing strategiyalari belgilanadi. Firmaning ishlab chiqiladigan marketing 
strategiyalari kompleksi uning raqobat muhitidagi pozitsiyasini va talabning 
turli xil holatlarini hisobga olmog‘i lozim. 
Marketing strategiyalarini tanlash boshqa omillarga ham bog‘liq. 
Masalan, firma rahbari turli xil bozorga oid imkoniyatlarni qanday idrok 
qilishi, u o‘z potensialining qanday kuchli tomonlarini harakatlantirishni 
mo‘ljallamoqda, firmada strategik qarorlar sohasida qanday an’analar mavjud 
va boshqalar. Rahbariyat tavakkal qilishni yaxshi ko‘rishi va aksincha, har 
qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham undan qochishga urinishi va bu munosabat 
yangi mahsulot ishlab chiqarishda yoki yangi bozorlarni egallashda strategiya 

---

126 
tanlash uchun hal qiluvchi bo‘lishi mumkin. 
Yangi tovarlar, bozorlar bilan bog‘liq innovatsion strategiyalar katta 
moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun katta moliyaviy 
resurslarga ega firmalar ularga oson erishadi, muomala strategiyalarini 
tanlashda ancha yaxshi ahvolda bo‘lishadi va resurslari kuchli cheklangan 
firmalarga nisbatan tanlash uchun strategiyalarning ancha ko‘p sonli 
variantlariga ega bo‘ladilar. 
Tarmoqning ahvoli va undagi firmalarning raqobat holati marketing 
strategiyasini tanlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Yetakchi, kuchli firmalar 
o‘zlarining yetakchilik holatlaridan yuzaga kelgan imkoniyat- lardan 
maksimal darajada foydalanishga va bu holatni mustahkamlashga urinishi 
lozim. Ular o‘sishning turlicha strategiyalarini tanlashlari zarur. Masalan, 
agar tarmoq rivojlanishi pasayib ketayotgan bo‘lsa, uni diversifikatsiyalashga 
intilish, 
agar 
tarmoq 
jadal 
rivojlanayotgan 
bo‘lsa, unda tanlov 
konsentratsiyalashgan (bir joyga yig‘ilgan) o‘sish strategiyasiga yoki 
integratsiyalangan (yaxlit, bir butun holga keltiril- gan) o‘sish strategiyasiga 
tushishi kerak. 
Kuchsiz firmalar o‘zlarini boshqacha tutishlari kerak. Ular o‘z 
kuchlarini orttiradigan strategiyalarni tanlashlari zarur. Agar bunday 
strategiyalar bo‘lmasa, ular bu tarmoqni tark etishlari kerak bo‘ladi.Masalan, 
agar konsentratsiyalangan o‘sish strategiyasi yordamida tez o‘suvchi 
tarmoqda urinishlar kuchaysa yoki bozorning bir chetida xizmat ko‘rsatishga 
ixtisoslashuv 
kutilgan 
holatga 
olib 
kelmasa, 
firma 
qisqartirish 
strategiyalaridan birini amalga oshirmog‘i zarur. 
Firmalarda katta darajada strategiyalarni tanlash erkinligi, turli xil 
strategiyalarni qo‘shish imkoniyatlari mavjud. Masalan, umumiy strategiya 
sifatida diversifikatsiyani tanlab, kompaniya yangi bozorda xarajatlarni 
minimallashtirishda yetakchilikdan foydalanib yoki turli bozorlarda ishlab, 
yangi bozorda bosib olish raqobat strategiyasini o‘tkazadi, u defferensiatsiya 
strategiyasini tanlashi va “qaymog‘ini olish” strategiyasini saqlab turishi 
mumkin. Strategiya vositalarining qo‘shilishi har bir alohida firma 
strategiyalariga noyoblik, umuman iqtisodiyot uchun esa biznesning ko‘p 
tarzliligini beradi. 
Firma strategiyasini tanlashdagi muhim omil uning bozorga oid yoshi 
hisoblanadi. Firmaning evolyutsiyasi – uning marketing strategiyasining 
evolyutsiyasidir. Endigina tuzilgan firmaning faoliyatiniyo‘lga qo‘yish uchun 
qoidaga ko‘ra, iqtisodiyotning “kulrang sichqonlari” – kommutant 
strategiyasi xizmat qiladi. Yuqori unumli ishlab chiqarish uskunalariga ham, 
maxsus bilimlarga ham, ilmiy-texnik bazaga ham ega bo‘lmay turib ushbu 
firma tanlagan ishonchli faoliyat sohasi tufayli o‘ziga barqaror holat, 
foydaning yetarlicha darajasini ta’minlashi, kapital jamlashi (yig‘ishi) va 
miqdor (miqyos) jihatdan kattalashib borishi mumkin. 
Biroq strategiyalarni mos holda o‘zgartirmasdan, miqyosning mexanik 
ravishda kattarishi halokatli, chunki bozorda hukmronlik qilayotgan 

---

127 
korporatsiyalar, agar ularning qandaydir alohida kuchli tomonlari bo‘lmasa, 
yangi raqobatchilarga toqat qilmaydi. 
“Yoshi o‘tgan sichqon” ko‘pincha halokatga mahkum. Yashab qolish va 
rivojlanishda davom etish uchun kichik firma o‘z vaqtida “ayyor tulki”ga – 
ixtisoslashgan kompaniyaga aylanishi zarur. Agar firma boshqalarga nisbatan 
yaxshiroq nimadir qilishni o‘rgansa, endi uning uchun raqobatchilar, ular 
qanchalik kuchli bo‘lsalar ham firma tanlagan faoliyat tarmog‘ida qo‘rqinchli 
emas. “Tulki” kompaniya o‘sib,mustahkamlanib, o‘zining bozor segmentini, 
avvalo mahalliy, keyin xalqaro miqyosda o‘zgartiradi. Bu faoliyatga misol 
qilib, “Sony”ni keltirish mumkin. 
Biroq tanlab olingan joy o‘lchami cheklangan. O‘sishni davom ettirish 
uchun ommaviy ishlab chiqarish sohasiga o‘tish kerak. Bu – oddiy tanlov 
emas, chunki o‘zining bozordagi joyida “tulki” raqobatchilar uchun juda 
qaltis. Ko‘p paytlar ommaviy ishlab chiqarishga o‘tish, agar tanlangan 
ixtisoslik istiqbolli bo‘lsa, yaxshilik bilan tugaydi. Ana shunda “ayyor tulki” 
“kekkaygan sher”ga, ya’ni o‘z mahsulotlari bilan mahsulotlarning qandaydir 
turli xiliga nisbatan tez o‘sib borayotgan talablarni qondiruvchi kompaniyaga 
aylanadi.“Sher”ning holatiga boshqa yo‘l – ITTKIga yorib kirish yo‘li ham 
bor. 
Keyin firmaning evolyutsiyasi violent strategiyasi doirasida davom 
etadi. “Kekkaygan sher”ning dinamik ahvoli “qudratli fil” roli bilan 
almashadi. Bozorning to‘laligiga ko‘ra, yagona mahsulotning asiri bo‘lib 
qolmaslik uchun firma hamma yerda ustunlikka ega bo‘lish maqsadida 
hamma yangi sohalarga yorib kira boshlaydi. Qudratli filning ahvolijuda 
barqaror: kompaniya bu holda yuz yil va undan ham ko‘p vaqt faoliyat 
yuritishi mumkin. Biroq kelgusida endi yoqimli bo‘lmagan evolyutsiya – 
“aylana olmaydigan begemot” yo‘nalishiga tushib qolish ham mumkin. 
Ulkan o‘lchamlarini saqlab qolib, bunday firma – “begemot” kam 
boshqariladigan, o‘sishdan uzil-kesil qolgan, sanoqsiz ikkinchi darajali 
korxona sifatida o‘sib chiqadi, u bilan birga ulkan o‘lchami tufayli 
daromadlilik (foyda olish) ham o‘sadi. Biroq bu vaziyatdan chiqishning ikki 
yo‘li bor – qisqartirish strategiyasi (kerak- sizini qirqib tashlash) va “fil”ning 
to‘dasi qaytish yoki omadliroq raqobatchi tomonidan “yutilib” firma tarixiga 
yakun yasaladi. 
Marketing san’ati rahbariyatning marketing strategiyalari bilan 
manipulyatsiya qilishlari, tashkilotning umumiy strategiyalari reali- zatsiya 
qilinish qobiliyatida, shu tariqa uning raqobat ustuvorligi va bozordagi 
muvaffaqiyati ta’minlanishida ko‘rinadi. Bozordagi faoliyat strategiyalarini 
asoslashda uch turdagi strategiyalar ishlatilishi mumkin: 
1.
Differensiyalangan marketing. 
2.
Differensiyalanmagan marketing. 
3.
Konsentrlangan marketing. 
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, bozor munosabatlarining tiklanish va 

---

128 
shakllanish davrida ko‘plab korxonalar differensiyallanmagan marketing 
strategiyasini qo‘llab keldi. Bu strategiya firmaning xaridorlarni xarid 
jarayoni va tovarga bo‘lgan munosabati hamda motivatsiyasidagi turli- 
tumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlaridagi umumiy manfaatlarini 
mo‘ljalga oladi.