Mustaqillik tufayli davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirdi

Katta

! X orazm _Amudaryo quyi havzasidan

Turkmaniston janubiga qadar;

Shuningdek, O'rta Osiyoning

Markaziy tumaniarini o'ziga

birlashtirgan O'rta Osiyoning

keng hududlarini o'z nazoratida

I tutgan qabilalar konfederatsiyasi.

Qadimgi Baqtriya_

O'zbekiston janubi. Janubiy-sharqiy

O'rta Osiyoning katta hududlarini,

jumladan, hozirgi Surxondaryo,

Qashqadaryo, q ism an Zarafshon,

Amudaryo yuqori oqimi,

shuningdek, Afg'oniston shimolini

o'z nazoratida tutgan qabilalar

konfederatsiyasi

davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi. Saklar va

m assagctlarning konfederatsiyasi esa chorvador turlarning

ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi qabilalarning harbiylashgan

davlatidan iborat edi.

Xorazm davlati egallagan hududlar ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra,

hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan

ancha janubga, ya’ni Murg'ob va Tajang daryolari atroflariga qadar

ham yoyilgan.

Miloddan awalgi so‘nggi ming yillikning boshlariga tegishli

«Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan

o‘ziga xos sun’iy sug'orish insbooti tizimi hamda dastlabki

shaharsozlik timsoli bo‘lgan shahar-qal’alar Qal’aliqir, Ko‘zaliqir,

Jonbosqal’a va boshqalar - bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari

mavjudligidan dalolat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm-

qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o'zgarishlar davlat

boshqaruvi yo'li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo'lgan.

Qadimshunos olim Ya.G’ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan

200 km uzunlikdagi, eni bir necha o'nlab metrdan iborat kanal

o'zani, obod dehqonchilik madaniyati - Xorazm davlati qadimdan

insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat

topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi

rivoj topgan, o'z hududiy chegaralariga ega bo'lgan o'lkalardan,

viloyat (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot

ma’lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo'ylab 360 dan ziyod

sun’iy sug'orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho'lli,

sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari

kengaytirib borilgan. Gerodot taassurotlarida Xorazm o'lkasida

yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega bo'lib, ulaming donli,

dukkakli ekinlar, chunonchi, bug'doy, suli, arpa, meva-sabzavot-

chilik mahsulotlarini mo'l-ko'l yetishtirganligi qayd etib o'tiladi.

Xorazm shaharsozligida xom g'isht, paxsalardan keng foydalanilgan.

Binolarning tashqi va ichki ko'rinishlariga maxsus ishlov berilib,

ulaming mustahkamligi, o'ziga xos ko'rkamligi ta’minlangan. Bu

ko'hna hudud bag'rida ming yillar davomida zamonlar silsilasidan

o'tib, saqlanib kelayotgan ko'plab osori atiqalar, shahar-qal’alar

xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadi. Xorazm vohasida

hunarmandchilik, tog'-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib

olingan qim m atbaho m a’danlar ishlov berilib, yuksak sifal

ko'rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida

foydalanishga chiqarilgan.

Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan,

ularning tuya, ot, qo'y-echkilardan iborat ko'plab suruvlari bo'lgan.

Savdo bozorlarida g'alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunar-

mandchilik buyumlari ayirbosh qilingan.

Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to'g'risida

ma'lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko'ra, Xorazmning

qadimiy siyosiy sulolasi - Siyovushiylar bo'lganligi zikr etiladi. «Aves-

to»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o'g'li bo'lgan. Siyo-

varshon o'limidan so'ng uning nabirasi Kova Xisravbobosi qotilidan

o'ch olib, hokimiyatni egallab, Xorazmda Siyovushiylar sulolasiga

asos soladi.

O'rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati - Baqtriya podshohligi

bo'lgan. Uning tarkibiga hozirgi O'zbekistonning Surxondaryo, Qash-

qadaryo viloyatlari, Tojikistonning janubi, Afg'onistonning shimoli-

sharqiy yerlari kirgan.

Baqtriyadagi ko'pdan-ko'p yirik shaharlar orasida Baqtra

mashhur bo'lib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland

va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan, unda podshoh qal'asi

alohida ajralib turgan.

Rim tarixchisi Kursiy Rufning shahodat berishicha, «Baqtra

daryosi nomidan shahar va viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman

tarixiy ma’lumotlarga asoslanadigan bo'lsak, qadimgi davlatlar nomlari

ko'pincha daryo, qabila, xalq yoki shaharlar nomiga qiyosan kelib

chiqqan bo'ladi.

Binobarin, «Baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi

manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalami

birlashtirgan hududiy tushunchani anglatadi.

«Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va

o'lkalardan biri bo'lgan, baland bayroqli, go'zal o'lka» sifatida

ta'riflangan. Bu xildagi fikr-mulohazalar Baqtriya o'z davrining yirik

davlatlaridan biri bo'lganligidan dalolat beradi.

Ktesiy ma’lumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh vodiysi obi-

hayotga mo'l-ko'lligi, unumdor yerlari ko'p bo'lganligidan, bu

hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan, aholi bog'dor-

chilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo'lgan.

Qashqadaryo vohasining miloddan awalgi VIII-VII asrlarga oid

Sangirtepa, Yangitepa, Chiroqchitepa, Yerqo'rg'on singari aholi

manzilgohlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu joylarda o‘troq

turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug'ul-

langanlar. Xuddi shunday fikrni So'g‘diyona hududlariga nisbatan

ham aytish mumkin. Qulay tabiiy-jug'rofiy sharoitga ega boMgan

O m onqo'ton, Gurdara, Q o'tirbuloq. Zirabuloq makonlarida

yashagan aholining madaniy hayoti ham ancha toMaqonli kechgan.

Baqtriyada oltin, la’l kabi qimmatbaho ma'danlar ko'plab miqdorda

qazib olinib, ular tegishli ishlov berishdan so'ng yurt ehtiyoji uchun,

qolaversa, xorijiy ellar uchun tayyor mahsulot holiga keltirilgan. Baqtriya

la’liga uzoq Xitoy, Misr, Hindiston singari mamlakatlarda ham talab-

ehtiyoj katta boMgan. Baqtriyada qimmatbaho ma’danlar ishlab

chiqarishning yoMga qo‘yilishi bu yurtda maxsus hunarmandchilik turi

- zargarlik, badiiy hunar tarmogMning rivoj topishiga olib kelgan. Buni

1877—yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida

topilgan «Amudaryo xazinasi» topilmasi timsolida ham kuzatish

mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik

buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning o'sganligidan

dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin

shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli boMgan. Ular Londondagi

Britaniya muzeyiga (1897) olib ketilgan.

Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy,

ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-

tarixiy taraqqiyot yo'lidan ilgarilab borib, o'z davlatchilik tuzilmalarini

vujudga keltirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib borganligidan

guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sha-

harsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining tako-

millashib borishi ulug' bobokalonlarimiz o'lmas dahosi, salohiyatining

yorqin ifodasidir. Bular O'zbekiston hududidagi dastlabki davlatchilik

tarixiy tajribasining muhim jihatlari, namunalari sifatida alohida

qimmatga egadir.

2. Miloddan avvalgi VI asr o'rtalarida Axomaniylar davlatiga (mil.

av. 558-330 yillar) qadimgi fors qabilalari ittifoqi boshlig'i Kir II

asos solgan. Hind daryosidan Egey va O'rta dengizgacha bo'lgan

oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini, shuningdek Misr, Midiya va Bolqon

yarim orolining bir qismini bosib oladi. Юг II O'rta Osiyo yerlariga

yurish qilishga maxsus tayyorgarlik ko'radi. Kirning O'rta Osiyoga

birinchi harbiy yurishlari miloddan. avvalgi. 545-539— yillarga to'g'ri

keladi. Kir II ning O'rta Osiyo hududlariga ikkinchi yurishi miloddan.

avvalgi. 539-530— yillarni o'z ichiga oladi. O'rta Osiyoning tabiatan

erksevar, yurtparvar xalqlari, qavm-qabilalari Axomaniylarga

bo'ysunmaslik uchun o'z ona zamini, diyorini himoya qilib

mardonavor kurash olib borganlar. Bu esa, Kir II ni qayta-qayta bu

hududga katta qo'shin bilan bostirib kelishga majbur etgan.

Axomaniylar podshosining yurishiga doir bir qator ishonchli

ma’lumotlar Yunon va Rim mualliflaridan G erodot, Yustin,

Strabonlarning yozuvlarida ko‘p uchraydi. Kirning massagetlar yurtiga

bostirib borishi, Eron shohi bilan massagetlar malikasi, mard va

jasur ayol To‘maris o'rtasidagi munosabatlar, ularning o'zaro urushi,

uning yakunlariga oid Gerodot ma’lumotlari alohida e’tiborga loyiqdir.

200 minglik katta jangovar qo'shin tuzib To'maris yurtiga kelgan

Kir II harbiy mahoratda tengsiz bo'lgan massaget qabilalarini ochiq

jangda yengish qiyinligini his etib, turli hiyla-nayranglar ishlatishga

urinib ko'radi. Shu maqsadda, To‘maris huzuriga elchilar yuborib,

go‘yo o‘zini malikaga jazman ekanligini va shu bois unga uylanmoq-

chiligini bildiradi. Bu nayrang natijasiz chiqadi. Kir II shundan so‘ng

yana hiyla ishlatib, To'marisning mard, jasur o'g'li Spargalisni asirga

oladi va oqibatda u o'zini halok etadi. Yagona farzandidan judo bo'lib

o'rtangan onaning dushmanga bo'lgan o'tli nafrati o'n chandon ortadi.

Buning ustiga el-u yurt erki, ozodligini har narsadan a’lo bilgan

To'maris Kir qo'shiniga qarshi hayot-mamot jangiga hozirlik ko'radi.

Butun vujudlari ila g'animlarga qarshi nafrat olovi bilan yongan

massaget qo'shinlari bosqinchilarga qarshi jangga tashlanishadi.

Nihoyat, massagetlar g'alaba qozonadilar. Fors qo'shinlarining katta

qismi, jumladan Kir ham jang maydonida halok bo'ladi. Bu miloddan

awalgi 530—yilga to'g'ri keladi.

Axomaniylar shohi Doro I (522-486) davrida O'rta Osiyo hu-

dudlari bosib olinadi.

Tarixiy m a’lumotlarga qaraganda, Doro I 519-518— yillardagi

harbiy yurishlari davomida sak qabilalarini yengib, itoatga keltirishga

musharraf bo'ladi. Lekin bunga osonlikcha erishgan emas. Loaqal,

bu yurtning oddiy cho'poni Shiroq singari mard shunqorlarining

ajnabiy bosqinchilar bilan mardona kurashganligi buning yorqin

isboti bo'la oladi.

Eron Axomaniylariga qarshi O'rta Osiyoning Parfiya, Marg'iyona

hududlarida, Saklar o'lkasida ko'plab xalq qo'zg'olonlari yuz berib

turgan. Jumladan, Eron hududidan topilgan Bihistun yozuvlarida

aytilishicha, mil. av. 522—yilda Marg'iyonada ko'tarilgan kuchli xalq

qo'zg'oloniga Frada degan shaxs yetakchilik qilgan. Doro I qo'shini

qo'zg'olonchilardan qonli o'ch oladi. 55 ming qo'zg'olonchi qatl

etiladi, 7 mingga yaqin kishi asir olinadi. Frada ham qo'lga olinib,

qiynab o'ldiriladi.

Bulaming hammasi mahalliy xalqlaming ajnabiy bosqinchilar

zulmiga bo'yin egmay, o'z erki, ozodligi yo‘lida tinimsiz kurash olib

borganligini ko'rsatadi.

Eron axom aniylari hukm ronligi davrida O 'rta O siy o hududlari uch satrapiya

(harbiy o k ru g)larga b o iin ib idora e tiigan. B u l a r : _____________

B aqtriya 12-satrap iya

H ar bir satraplik m ajburiyati

Yillik soliq to‘lovi Saroylar va

12-satrapiya - 360 talant ibodatxonalar

15-satrapiya - 250 talaht qurilishida mehnat

16-satrapiya - 300 talant1 majburiyatini o ‘tash

K aspiy b o 4 у lari va S a k

qabUalari 1 5 -sa tra p iy a

X orazm , S o ‘g ‘diyona,

P arfiya

1 6 -satrap iya

1 talant miqdori 30 kg. kumushga teng

boMgan. Axomaniylar bosib olgan hudud-

larni 20 satrapiyaga bo'lib, ulardan yiliga

14560 talant (400 tonna) kuniush solig‘i

undirilgan.2

Mil .av. VI-IV asrlarda ham 0 ‘rta Osiyoning Baqtriya, So‘g‘diyona,

Marg'iyona va Xorazm vohasi hududlarida sun’iy sug'orishga asoslangan

dehqonchilik madanivati to'xtovsiz rivojlanishda davom etgan.

O'lkaning o'sha davrdagi asosiy qon tomirlari hisoblangan

Samarqand (Afrosiyob), Marv, Baqtra, Yerqo'rg'on, Qiziltepa,

Ko'zaliqir singari shaharlari hunarmandchilik va savdo-sotiq

markazlari sifatida qadimgi ajdodlarimiz hayotida muhim ahamiyat

kasb etgan. Bu davrda zarb etilib, muomalaga chiqarilgan dastlabki

tanga pullar ham shaharlar hayotining o‘sganligidan guvohlik beradi.

0 ‘rta Osiyo xalqlarining yurt ozodligi va mustaqilligi yo'lida olib

borgan kurashlari pirovard oqibatda o'z samarasini bermay qolmadi.

Mil. av. to'rtinchi asrga kelib Eron Axomaniylari hokimiyati

kuchsizlanib, zaiflashib qoladi. Bunday sharoitda birinchi bo'lib Xorazm

o'z mustaqilligini tiklashga muvafTaq bo'ladi. IJstadiplomat, mohir

siyosatchi Farasman rnil.av. IV asrda Xorazm mustaqilligini qo'lga kiritib,

uni mustahkamlay bordi. O'lkaning boshqa hududlarida ham mahalliy

xalqlarning Eron Axomaniylaridan yurtni ozod qilish borasidagi qat’iy

kurash harakatlari avj olib bordi. Biroq, afsuski. o'lkamiz xalqlarini

bu davrda tarixning yana og'ir sinovlari kutmoqda edi.

lAntik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqamayn (Alek-

sandriya, Makedoniya podshosi Filipp II ning o'g'li) olamga

dovrug' taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik

Osiyo. Arabiston hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab,

o'sha joylarda o'z hukmronligini o'rnatgan Iskandar mil. av. 331 —

yil oktabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy Mesopotamiya)

bo'lgan jangda Eron qo'shinlarini yengadi. Eron podshohi Doro

III lskandardan uzil-kesil yengilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga

qochadi. U yerda esa, Baqtriya satrapi Bess tomonidan o'ldiriladi.

Tcz orada Iskandar qo'shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti

- Baqtra (hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn, Drapsak singari

mustahkam qal'alami egallaydi. Ko'p o'tmay, Bess qo'lga olinib,

qatl etiladi. Mil. av. 328—yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi

Iskandar qarorgohiga o'z elchisini jo'natadi va ittifoqchilik bitimi

imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil.

av. 329—yilda Oks (Amu) daryosi sohiliga yetib kelgan Yunon

qo'shinlari daryodan o'tib Navtaka (hozirgi Qashqadaryoning Kesh-

Shahrisabz vohasi)ga kirib boradi. Endigi harakat yo'nalishi

So’g'diyona poytaxti - Marokanda (Samarqand)ga qaratiladi. Rim

olimi Kursiy Rufning ma'lumot berishicha, Iskandar armiyasi

Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg'ol etgan

va «shaharda o'zlarining gamizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi

qishloqlarni yondirib va vayron etib», so'ngra esa shimoli-sharqqa

qarab harakatlanganlar. U Sirdaryoning chap sohiliga Aleksandriya

Esxata (Xo'jand) qal'asini qurdiradi.|j

Biroq Marokandadan so'ng yunon-makedon qo'shinlarining

yurishlari nihoyatda qiyin va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda

mahalliy xalqning kuchli qarshiligiga duch keldi. Iskandar bosqinidan,

lining yurtga solayotgan qirg'ini-yu zuim asoratidan ko'zi g'aflat

uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har narsadan afzal bilgan

ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy istilochilarga

qarshi harakatga keladi. Mil. av. 329—yil kuzida So‘g‘diyonada boshlanib,

O'rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan

xalq qo'zg'oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.

Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko'tarilgan bu ommaviy

harakatga so'g'd xalqining mard o'g'loni Spitamen boshchilik qildi.

So'g'diyona va Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini

qozongan, katta harbiy salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar

tuzib, dastlab Iskandarning Marokandada qoldirib ketgan harbiy

garnizoniga hujum qilib uni yanchib tashlaydi. Bu xabar yerli aholiga

katta ruhiy quwat bag'ishlab, ajnabiylarga qarshi faol kurashga turtki

beradi. Iskandar o'z qo'shinining bir qismini sarkarda Menedem

boshchiligida qo'zg'olonchilarga qarshi Marokandaga yo'llaydi. Bu

davrda Iskandarning o'zi Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi

shaharlar va aholi turarjoylarini bo'ysundirish uchun og'ir janglar

olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini qo'llagan Spitamen

Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini eshitgach,

darhol shaharni -tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi

oqimi tomon jang qilib chekinadi. So'ngra bu yerdagi dashtli

ko'chmanchilarning otliq askarlari bilan qo'shilib, kutilmaganda qarshi

hujumga o'tadi. Bundan sarosimaga tushgan yunon qo'shini katta

talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan shaharga chekinadi.

Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan Iskandar

Sirdaryo bo'yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to'xtatib, o'zi

qo'shinga bosh bo'lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U

Marokandaga yetib kelganida Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni

tark etib, So'g'diyonaning cho'llik qismiga chekingan edi. Iskandar

Spitamendan o'ch ololmagach, butun qahri-u zahrini Zarafshon

aholisiga qaratadi. U Spitamen kuchlarini ta’qib qilib, Marokandadan

cho'lli hududlar tomon borar ekan, yo'l-yo'lakay 120 mingdan

ziyod tinch aholini qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq

mahalliy xalqlarni o'ziga uzil-kesil bo'ysindira olmaydi.

Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi

jang olib borishdan ko'ra, Spitamen boshchiligidagi qo'zg'olonchilarga

qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib yetadi. Negaki, yerli aholi

o'zining har bir qarich tuprog'i, daryo-ko'li, qir-adiri, qoyasi uchun

dushman bilan beayov kurashgan. Iskandar lashkarining yengil-

masligi to'g'risidagi afsonalar ham bizning yurtimizda barham topdi.

Oxiri shunday bo'lib chiqdiki, O'rta Osiyo yerlarini kuch, qurol

bilan yenga olmasligiga ko'zi yetgan Iskandar aql-u zakovat, hiyla

yo'li bilan mahalliy aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan

umumiy til topishishga, yerli xalqning milliy udumlari, urf-odatlari,

marosimlarini qabul qilishga majbur bo'ladi. Shu tariqa, So'g'diyona

ulug'laridan Oksiart, Xorien degan mahalliy aslzodalar u tomonga

o'tadi. Iskandarning Oksiartning go'zal qizi Raxshanak (Roksana)ga

uylanishi esa qarindoshlik aloqalarining kuchayishiga xizmat qiladi. U

xalq qahramoni Spitamenni qo'lga tushirib, uni jismonan yo‘q qilishda

ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi.

Spitamenning tez orada o'ldirilib, boshi Yunon podshohiga tortiq

qilinganligi fakti ham qo'zg'olonchi kuchlar o'rtasida birlik bo'lmagan-

ligining alomatidir. Shunga qaramay, ajnabiy bosqinchilarga qarshi

xalq g'alayonlari 327-- yil boshlariga qadar davom etdi. Garchand,

Spitamen boshchiligidagi keng ommaviy xalq harakati oxir-oqibatda

mag'lubiyatga uchragan bo'lsa-da, ulug' ajdodlarimizning mardlik

jasoratini, el-u yurt hurligi, ozodligi yo'lidagi fidoyiligini yorqin

namoyon etdi.

Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli jang-u

jadallardan so'ng Iskandar Baqtriya, So'g‘diyona va Ustrushonaning

faqat bir qisminigina itoat ettirib, bu hududlarga o'z ishonchli

odamlarini, o'ziga sodiq so'g'dlik zodagon Oropiyni So'g'diyona hokimi

etib tayinlab, o'zi mil. av. 327— yilda Hindiston tomon qo'shin tortadi.

Yunon-Makedon qo'shinlari O'rta Osiyo yerlarida shu qadar

holdan toyib, o'zining jangovarlik qobiliyatini yo'qotdiki, buning

oqibatida ular shimoliy Hind yerlariga arang kirib bordilar. Bu holatni

tan olgan Iskandar tez orada Hindistondagi urush mavsumini tugatib,

ortga, ikki daryo oralig'idagi Bobil shahriga qaytib ketishga buyruq

beradi. Antik dunyo olimlarining yakdil ta’kidlashicha, Yunonlar

podshosining bu buyrug'i ruhan cho'kkan butun qo'shinda katta

qoniqish bilan qarshi olingan ekan.

Shunday qilib, butun yer yuzini egallab, dunyo hukmdori

bo'lishga da’vo qilgan Iskandarning sharqiy yurishlari oxir - oqibatda

ko'zlangan yuksak natijalarsiz tugadi. Uning o'zi mil. av. 323—yilda

Bobilda hayotdan ko'z yumadi. Ayniqsa, uning ko'p sonli lashkar-

larining Vatanimiz sarhadlarida mislsiz xalq qarshiligiga duch kelib,

son-sanoqsiz qurbonlar berishi pirovardida uning jahongirlik da’vosini

puchga chiqardi. 0 ‘zgalar yurtini zo'rlik bilan *egallash evaziga qudratli saltanat

qurish, boshqalarga o'z irodasini majburan o'tqazish pirovard natijada

qanday xunuk oqibatlarga olib kelishini Iskandar Zulqarnayn timsoli

yaqqol isbot etadi. Tarixning bu achchiq sabog'ini hech mahal

unutmaslik kerak.

3. Buxoro davlatining zaiflashib qolganligidan

foydalangan Eron shohi Nodirshoh XVII asrning 30-40— yillarida

Buxoro xonligiga yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta

mavqega ega boMgan mangMt urugMdan chiqqan otaliq Muhammad

Hakimbiy bilan shartnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy

hukmdori deb tan olinadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chetlatib

qo'yiladi, Hakimbiy Buxoroning toMa vakolatli hokimi etib tayinlanadi.

1743— yilda Hakimbiy, uning o'g'li Muhammad Rahim Nodirshoh

xizmatiga kiradi. Nodirshoh 1747— yilda vafot etgach, Muhammad

Rahim hokimiyatni o'z qoMiga olishga kirishadi.

Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo'lgan mang'it qabilasining

vakili Muhammad Rahim 1747— yilda Abulfayzxonni, so'ngra

rasman xon deb (soxta xon) eMon qilingan uning o'g'li Abdul-

mo'minni va nabirasi Ubaydullo sultonlami o'ldirib, hokimiyatni

o'z qo'liga oladi. Muhammad Rahim 1756— yilda taxtga o'tirib, o'zini

Buxoro amiri deb eMon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi,

Mang‘itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran, Buxoro xonligi