Katta
! X orazm _Amudaryo quyi havzasidan
Turkmaniston janubiga qadar;
Shuningdek, O'rta Osiyoning
Markaziy tumaniarini o'ziga
birlashtirgan O'rta Osiyoning
keng hududlarini o'z nazoratida
I tutgan qabilalar konfederatsiyasi.
Qadimgi Baqtriya_
O'zbekiston janubi. Janubiy-sharqiy
O'rta Osiyoning katta hududlarini,
jumladan, hozirgi Surxondaryo,
Qashqadaryo, q ism an Zarafshon,
Amudaryo yuqori oqimi,
shuningdek, Afg'oniston shimolini
o'z nazoratida tutgan qabilalar
konfederatsiyasi
davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi. Saklar va
m assagctlarning konfederatsiyasi esa chorvador turlarning
ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi qabilalarning harbiylashgan
davlatidan iborat edi.
Xorazm davlati egallagan hududlar ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra,
hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan
ancha janubga, ya’ni Murg'ob va Tajang daryolari atroflariga qadar
ham yoyilgan.
Miloddan awalgi so‘nggi ming yillikning boshlariga tegishli
«Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan
o‘ziga xos sun’iy sug'orish insbooti tizimi hamda dastlabki
shaharsozlik timsoli bo‘lgan shahar-qal’alar Qal’aliqir, Ko‘zaliqir,
Jonbosqal’a va boshqalar - bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari
mavjudligidan dalolat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm-
qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o'zgarishlar davlat
boshqaruvi yo'li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo'lgan.
Qadimshunos olim Ya.G’ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan
200 km uzunlikdagi, eni bir necha o'nlab metrdan iborat kanal
o'zani, obod dehqonchilik madaniyati - Xorazm davlati qadimdan
insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat
topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi
rivoj topgan, o'z hududiy chegaralariga ega bo'lgan o'lkalardan,
viloyat (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot
ma’lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo'ylab 360 dan ziyod
sun’iy sug'orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho'lli,
sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari
kengaytirib borilgan. Gerodot taassurotlarida Xorazm o'lkasida
yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega bo'lib, ulaming donli,
dukkakli ekinlar, chunonchi, bug'doy, suli, arpa, meva-sabzavot-
chilik mahsulotlarini mo'l-ko'l yetishtirganligi qayd etib o'tiladi.
Xorazm shaharsozligida xom g'isht, paxsalardan keng foydalanilgan.
Binolarning tashqi va ichki ko'rinishlariga maxsus ishlov berilib,
ulaming mustahkamligi, o'ziga xos ko'rkamligi ta’minlangan. Bu
ko'hna hudud bag'rida ming yillar davomida zamonlar silsilasidan
o'tib, saqlanib kelayotgan ko'plab osori atiqalar, shahar-qal’alar
xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadi. Xorazm vohasida
hunarmandchilik, tog'-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib
olingan qim m atbaho m a’danlar ishlov berilib, yuksak sifal
ko'rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida
foydalanishga chiqarilgan.
Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan,
ularning tuya, ot, qo'y-echkilardan iborat ko'plab suruvlari bo'lgan.
Savdo bozorlarida g'alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunar-
mandchilik buyumlari ayirbosh qilingan.
Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to'g'risida
ma'lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko'ra, Xorazmning
qadimiy siyosiy sulolasi - Siyovushiylar bo'lganligi zikr etiladi. «Aves-
to»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o'g'li bo'lgan. Siyo-
varshon o'limidan so'ng uning nabirasi Kova Xisravbobosi qotilidan
o'ch olib, hokimiyatni egallab, Xorazmda Siyovushiylar sulolasiga
asos soladi.
O'rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati - Baqtriya podshohligi
bo'lgan. Uning tarkibiga hozirgi O'zbekistonning Surxondaryo, Qash-
qadaryo viloyatlari, Tojikistonning janubi, Afg'onistonning shimoli-
sharqiy yerlari kirgan.
Baqtriyadagi ko'pdan-ko'p yirik shaharlar orasida Baqtra
mashhur bo'lib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland
va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan, unda podshoh qal'asi
alohida ajralib turgan.
Rim tarixchisi Kursiy Rufning shahodat berishicha, «Baqtra
daryosi nomidan shahar va viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman
tarixiy ma’lumotlarga asoslanadigan bo'lsak, qadimgi davlatlar nomlari
ko'pincha daryo, qabila, xalq yoki shaharlar nomiga qiyosan kelib
chiqqan bo'ladi.
Binobarin, «Baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi
manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalami
birlashtirgan hududiy tushunchani anglatadi.
«Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va
o'lkalardan biri bo'lgan, baland bayroqli, go'zal o'lka» sifatida
ta'riflangan. Bu xildagi fikr-mulohazalar Baqtriya o'z davrining yirik
davlatlaridan biri bo'lganligidan dalolat beradi.
Ktesiy ma’lumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh vodiysi obi-
hayotga mo'l-ko'lligi, unumdor yerlari ko'p bo'lganligidan, bu
hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan, aholi bog'dor-
chilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo'lgan.
Qashqadaryo vohasining miloddan awalgi VIII-VII asrlarga oid
Sangirtepa, Yangitepa, Chiroqchitepa, Yerqo'rg'on singari aholi
manzilgohlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu joylarda o‘troq
turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug'ul-
langanlar. Xuddi shunday fikrni So'g‘diyona hududlariga nisbatan
ham aytish mumkin. Qulay tabiiy-jug'rofiy sharoitga ega boMgan
O m onqo'ton, Gurdara, Q o'tirbuloq. Zirabuloq makonlarida
yashagan aholining madaniy hayoti ham ancha toMaqonli kechgan.
Baqtriyada oltin, la’l kabi qimmatbaho ma'danlar ko'plab miqdorda
qazib olinib, ular tegishli ishlov berishdan so'ng yurt ehtiyoji uchun,
qolaversa, xorijiy ellar uchun tayyor mahsulot holiga keltirilgan. Baqtriya
la’liga uzoq Xitoy, Misr, Hindiston singari mamlakatlarda ham talab-
ehtiyoj katta boMgan. Baqtriyada qimmatbaho ma’danlar ishlab
chiqarishning yoMga qo‘yilishi bu yurtda maxsus hunarmandchilik turi
- zargarlik, badiiy hunar tarmogMning rivoj topishiga olib kelgan. Buni
1877—yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida
topilgan «Amudaryo xazinasi» topilmasi timsolida ham kuzatish
mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik
buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning o'sganligidan
dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin
shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli boMgan. Ular Londondagi
Britaniya muzeyiga (1897) olib ketilgan.
Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-
tarixiy taraqqiyot yo'lidan ilgarilab borib, o'z davlatchilik tuzilmalarini
vujudga keltirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib borganligidan
guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sha-
harsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining tako-
millashib borishi ulug' bobokalonlarimiz o'lmas dahosi, salohiyatining
yorqin ifodasidir. Bular O'zbekiston hududidagi dastlabki davlatchilik
tarixiy tajribasining muhim jihatlari, namunalari sifatida alohida
qimmatga egadir.
2. Miloddan avvalgi VI asr o'rtalarida Axomaniylar davlatiga (mil.
av. 558-330 yillar) qadimgi fors qabilalari ittifoqi boshlig'i Kir II
asos solgan. Hind daryosidan Egey va O'rta dengizgacha bo'lgan
oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini, shuningdek Misr, Midiya va Bolqon
yarim orolining bir qismini bosib oladi. Юг II O'rta Osiyo yerlariga
yurish qilishga maxsus tayyorgarlik ko'radi. Kirning O'rta Osiyoga
birinchi harbiy yurishlari miloddan. avvalgi. 545-539— yillarga to'g'ri
keladi. Kir II ning O'rta Osiyo hududlariga ikkinchi yurishi miloddan.
avvalgi. 539-530— yillarni o'z ichiga oladi. O'rta Osiyoning tabiatan
erksevar, yurtparvar xalqlari, qavm-qabilalari Axomaniylarga
bo'ysunmaslik uchun o'z ona zamini, diyorini himoya qilib
mardonavor kurash olib borganlar. Bu esa, Kir II ni qayta-qayta bu
hududga katta qo'shin bilan bostirib kelishga majbur etgan.
Axomaniylar podshosining yurishiga doir bir qator ishonchli
ma’lumotlar Yunon va Rim mualliflaridan G erodot, Yustin,
Strabonlarning yozuvlarida ko‘p uchraydi. Kirning massagetlar yurtiga
bostirib borishi, Eron shohi bilan massagetlar malikasi, mard va
jasur ayol To‘maris o'rtasidagi munosabatlar, ularning o'zaro urushi,
uning yakunlariga oid Gerodot ma’lumotlari alohida e’tiborga loyiqdir.
200 minglik katta jangovar qo'shin tuzib To'maris yurtiga kelgan
Kir II harbiy mahoratda tengsiz bo'lgan massaget qabilalarini ochiq
jangda yengish qiyinligini his etib, turli hiyla-nayranglar ishlatishga
urinib ko'radi. Shu maqsadda, To‘maris huzuriga elchilar yuborib,
go‘yo o‘zini malikaga jazman ekanligini va shu bois unga uylanmoq-
chiligini bildiradi. Bu nayrang natijasiz chiqadi. Kir II shundan so‘ng
yana hiyla ishlatib, To'marisning mard, jasur o'g'li Spargalisni asirga
oladi va oqibatda u o'zini halok etadi. Yagona farzandidan judo bo'lib
o'rtangan onaning dushmanga bo'lgan o'tli nafrati o'n chandon ortadi.
Buning ustiga el-u yurt erki, ozodligini har narsadan a’lo bilgan
To'maris Kir qo'shiniga qarshi hayot-mamot jangiga hozirlik ko'radi.
Butun vujudlari ila g'animlarga qarshi nafrat olovi bilan yongan
massaget qo'shinlari bosqinchilarga qarshi jangga tashlanishadi.
Nihoyat, massagetlar g'alaba qozonadilar. Fors qo'shinlarining katta
qismi, jumladan Kir ham jang maydonida halok bo'ladi. Bu miloddan
awalgi 530—yilga to'g'ri keladi.
Axomaniylar shohi Doro I (522-486) davrida O'rta Osiyo hu-
dudlari bosib olinadi.
Tarixiy m a’lumotlarga qaraganda, Doro I 519-518— yillardagi
harbiy yurishlari davomida sak qabilalarini yengib, itoatga keltirishga
musharraf bo'ladi. Lekin bunga osonlikcha erishgan emas. Loaqal,
bu yurtning oddiy cho'poni Shiroq singari mard shunqorlarining
ajnabiy bosqinchilar bilan mardona kurashganligi buning yorqin
isboti bo'la oladi.
Eron Axomaniylariga qarshi O'rta Osiyoning Parfiya, Marg'iyona
hududlarida, Saklar o'lkasida ko'plab xalq qo'zg'olonlari yuz berib
turgan. Jumladan, Eron hududidan topilgan Bihistun yozuvlarida
aytilishicha, mil. av. 522—yilda Marg'iyonada ko'tarilgan kuchli xalq
qo'zg'oloniga Frada degan shaxs yetakchilik qilgan. Doro I qo'shini
qo'zg'olonchilardan qonli o'ch oladi. 55 ming qo'zg'olonchi qatl
etiladi, 7 mingga yaqin kishi asir olinadi. Frada ham qo'lga olinib,
qiynab o'ldiriladi.
Bulaming hammasi mahalliy xalqlaming ajnabiy bosqinchilar
zulmiga bo'yin egmay, o'z erki, ozodligi yo‘lida tinimsiz kurash olib
borganligini ko'rsatadi.
Eron axom aniylari hukm ronligi davrida O 'rta O siy o hududlari uch satrapiya
(harbiy o k ru g)larga b o iin ib idora e tiigan. B u l a r : _____________
B aqtriya 12-satrap iya
H ar bir satraplik m ajburiyati
Yillik soliq to‘lovi Saroylar va
12-satrapiya - 360 talant ibodatxonalar
15-satrapiya - 250 talaht qurilishida mehnat
16-satrapiya - 300 talant1 majburiyatini o ‘tash
K aspiy b o 4 у lari va S a k
qabUalari 1 5 -sa tra p iy a
X orazm , S o ‘g ‘diyona,
P arfiya
1 6 -satrap iya
1 talant miqdori 30 kg. kumushga teng
boMgan. Axomaniylar bosib olgan hudud-
larni 20 satrapiyaga bo'lib, ulardan yiliga
14560 talant (400 tonna) kuniush solig‘i
undirilgan.2
Mil .av. VI-IV asrlarda ham 0 ‘rta Osiyoning Baqtriya, So‘g‘diyona,
Marg'iyona va Xorazm vohasi hududlarida sun’iy sug'orishga asoslangan
dehqonchilik madanivati to'xtovsiz rivojlanishda davom etgan.
O'lkaning o'sha davrdagi asosiy qon tomirlari hisoblangan
Samarqand (Afrosiyob), Marv, Baqtra, Yerqo'rg'on, Qiziltepa,
Ko'zaliqir singari shaharlari hunarmandchilik va savdo-sotiq
markazlari sifatida qadimgi ajdodlarimiz hayotida muhim ahamiyat
kasb etgan. Bu davrda zarb etilib, muomalaga chiqarilgan dastlabki
tanga pullar ham shaharlar hayotining o‘sganligidan guvohlik beradi.
0 ‘rta Osiyo xalqlarining yurt ozodligi va mustaqilligi yo'lida olib
borgan kurashlari pirovard oqibatda o'z samarasini bermay qolmadi.
Mil. av. to'rtinchi asrga kelib Eron Axomaniylari hokimiyati
kuchsizlanib, zaiflashib qoladi. Bunday sharoitda birinchi bo'lib Xorazm
o'z mustaqilligini tiklashga muvafTaq bo'ladi. IJstadiplomat, mohir
siyosatchi Farasman rnil.av. IV asrda Xorazm mustaqilligini qo'lga kiritib,
uni mustahkamlay bordi. O'lkaning boshqa hududlarida ham mahalliy
xalqlarning Eron Axomaniylaridan yurtni ozod qilish borasidagi qat’iy
kurash harakatlari avj olib bordi. Biroq, afsuski. o'lkamiz xalqlarini
bu davrda tarixning yana og'ir sinovlari kutmoqda edi.
lAntik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqamayn (Alek-
sandriya, Makedoniya podshosi Filipp II ning o'g'li) olamga
dovrug' taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik
Osiyo. Arabiston hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab,
o'sha joylarda o'z hukmronligini o'rnatgan Iskandar mil. av. 331 —
yil oktabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy Mesopotamiya)
bo'lgan jangda Eron qo'shinlarini yengadi. Eron podshohi Doro
III lskandardan uzil-kesil yengilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga
qochadi. U yerda esa, Baqtriya satrapi Bess tomonidan o'ldiriladi.
Tcz orada Iskandar qo'shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti
- Baqtra (hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn, Drapsak singari
mustahkam qal'alami egallaydi. Ko'p o'tmay, Bess qo'lga olinib,
qatl etiladi. Mil. av. 328—yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi
Iskandar qarorgohiga o'z elchisini jo'natadi va ittifoqchilik bitimi
imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil.
av. 329—yilda Oks (Amu) daryosi sohiliga yetib kelgan Yunon
qo'shinlari daryodan o'tib Navtaka (hozirgi Qashqadaryoning Kesh-
Shahrisabz vohasi)ga kirib boradi. Endigi harakat yo'nalishi
So’g'diyona poytaxti - Marokanda (Samarqand)ga qaratiladi. Rim
olimi Kursiy Rufning ma'lumot berishicha, Iskandar armiyasi
Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg'ol etgan
va «shaharda o'zlarining gamizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi
qishloqlarni yondirib va vayron etib», so'ngra esa shimoli-sharqqa
qarab harakatlanganlar. U Sirdaryoning chap sohiliga Aleksandriya
Esxata (Xo'jand) qal'asini qurdiradi.|j
Biroq Marokandadan so'ng yunon-makedon qo'shinlarining
yurishlari nihoyatda qiyin va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda
mahalliy xalqning kuchli qarshiligiga duch keldi. Iskandar bosqinidan,
lining yurtga solayotgan qirg'ini-yu zuim asoratidan ko'zi g'aflat
uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har narsadan afzal bilgan
ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy istilochilarga
qarshi harakatga keladi. Mil. av. 329—yil kuzida So‘g‘diyonada boshlanib,
O'rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan
xalq qo'zg'oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.
Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko'tarilgan bu ommaviy
harakatga so'g'd xalqining mard o'g'loni Spitamen boshchilik qildi.
So'g'diyona va Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini
qozongan, katta harbiy salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar
tuzib, dastlab Iskandarning Marokandada qoldirib ketgan harbiy
garnizoniga hujum qilib uni yanchib tashlaydi. Bu xabar yerli aholiga
katta ruhiy quwat bag'ishlab, ajnabiylarga qarshi faol kurashga turtki
beradi. Iskandar o'z qo'shinining bir qismini sarkarda Menedem
boshchiligida qo'zg'olonchilarga qarshi Marokandaga yo'llaydi. Bu
davrda Iskandarning o'zi Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi
shaharlar va aholi turarjoylarini bo'ysundirish uchun og'ir janglar
olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini qo'llagan Spitamen
Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini eshitgach,
darhol shaharni -tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi
oqimi tomon jang qilib chekinadi. So'ngra bu yerdagi dashtli
ko'chmanchilarning otliq askarlari bilan qo'shilib, kutilmaganda qarshi
hujumga o'tadi. Bundan sarosimaga tushgan yunon qo'shini katta
talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan shaharga chekinadi.
Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan Iskandar
Sirdaryo bo'yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to'xtatib, o'zi
qo'shinga bosh bo'lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U
Marokandaga yetib kelganida Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni
tark etib, So'g'diyonaning cho'llik qismiga chekingan edi. Iskandar
Spitamendan o'ch ololmagach, butun qahri-u zahrini Zarafshon
aholisiga qaratadi. U Spitamen kuchlarini ta’qib qilib, Marokandadan
cho'lli hududlar tomon borar ekan, yo'l-yo'lakay 120 mingdan
ziyod tinch aholini qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq
mahalliy xalqlarni o'ziga uzil-kesil bo'ysindira olmaydi.
Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi
jang olib borishdan ko'ra, Spitamen boshchiligidagi qo'zg'olonchilarga
qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib yetadi. Negaki, yerli aholi
o'zining har bir qarich tuprog'i, daryo-ko'li, qir-adiri, qoyasi uchun
dushman bilan beayov kurashgan. Iskandar lashkarining yengil-
masligi to'g'risidagi afsonalar ham bizning yurtimizda barham topdi.
Oxiri shunday bo'lib chiqdiki, O'rta Osiyo yerlarini kuch, qurol
bilan yenga olmasligiga ko'zi yetgan Iskandar aql-u zakovat, hiyla
yo'li bilan mahalliy aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan
umumiy til topishishga, yerli xalqning milliy udumlari, urf-odatlari,
marosimlarini qabul qilishga majbur bo'ladi. Shu tariqa, So'g'diyona
ulug'laridan Oksiart, Xorien degan mahalliy aslzodalar u tomonga
o'tadi. Iskandarning Oksiartning go'zal qizi Raxshanak (Roksana)ga
uylanishi esa qarindoshlik aloqalarining kuchayishiga xizmat qiladi. U
xalq qahramoni Spitamenni qo'lga tushirib, uni jismonan yo‘q qilishda
ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi.
Spitamenning tez orada o'ldirilib, boshi Yunon podshohiga tortiq
qilinganligi fakti ham qo'zg'olonchi kuchlar o'rtasida birlik bo'lmagan-
ligining alomatidir. Shunga qaramay, ajnabiy bosqinchilarga qarshi
xalq g'alayonlari 327-- yil boshlariga qadar davom etdi. Garchand,
Spitamen boshchiligidagi keng ommaviy xalq harakati oxir-oqibatda
mag'lubiyatga uchragan bo'lsa-da, ulug' ajdodlarimizning mardlik
jasoratini, el-u yurt hurligi, ozodligi yo'lidagi fidoyiligini yorqin
namoyon etdi.
Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli jang-u
jadallardan so'ng Iskandar Baqtriya, So'g‘diyona va Ustrushonaning
faqat bir qisminigina itoat ettirib, bu hududlarga o'z ishonchli
odamlarini, o'ziga sodiq so'g'dlik zodagon Oropiyni So'g'diyona hokimi
etib tayinlab, o'zi mil. av. 327— yilda Hindiston tomon qo'shin tortadi.
Yunon-Makedon qo'shinlari O'rta Osiyo yerlarida shu qadar
holdan toyib, o'zining jangovarlik qobiliyatini yo'qotdiki, buning
oqibatida ular shimoliy Hind yerlariga arang kirib bordilar. Bu holatni
tan olgan Iskandar tez orada Hindistondagi urush mavsumini tugatib,
ortga, ikki daryo oralig'idagi Bobil shahriga qaytib ketishga buyruq
beradi. Antik dunyo olimlarining yakdil ta’kidlashicha, Yunonlar
podshosining bu buyrug'i ruhan cho'kkan butun qo'shinda katta
qoniqish bilan qarshi olingan ekan.
Shunday qilib, butun yer yuzini egallab, dunyo hukmdori
bo'lishga da’vo qilgan Iskandarning sharqiy yurishlari oxir - oqibatda
ko'zlangan yuksak natijalarsiz tugadi. Uning o'zi mil. av. 323—yilda
Bobilda hayotdan ko'z yumadi. Ayniqsa, uning ko'p sonli lashkar-
larining Vatanimiz sarhadlarida mislsiz xalq qarshiligiga duch kelib,
son-sanoqsiz qurbonlar berishi pirovardida uning jahongirlik da’vosini
puchga chiqardi. 0 ‘zgalar yurtini zo'rlik bilan *egallash evaziga qudratli saltanat
qurish, boshqalarga o'z irodasini majburan o'tqazish pirovard natijada
qanday xunuk oqibatlarga olib kelishini Iskandar Zulqarnayn timsoli
yaqqol isbot etadi. Tarixning bu achchiq sabog'ini hech mahal
unutmaslik kerak.
3. Buxoro davlatining zaiflashib qolganligidan
foydalangan Eron shohi Nodirshoh XVII asrning 30-40— yillarida
Buxoro xonligiga yurish qiladi. Nodirshoh Buxoro xonligida katta
mavqega ega boMgan mangMt urugMdan chiqqan otaliq Muhammad
Hakimbiy bilan shartnoma tuzadi va u Buxoro xonligining oliy
hukmdori deb tan olinadi. Abulfayzxon amalda hokimiyatdan chetlatib
qo'yiladi, Hakimbiy Buxoroning toMa vakolatli hokimi etib tayinlanadi.
1743— yilda Hakimbiy, uning o'g'li Muhammad Rahim Nodirshoh
xizmatiga kiradi. Nodirshoh 1747— yilda vafot etgach, Muhammad
Rahim hokimiyatni o'z qoMiga olishga kirishadi.
Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo'lgan mang'it qabilasining
vakili Muhammad Rahim 1747— yilda Abulfayzxonni, so'ngra
rasman xon deb (soxta xon) eMon qilingan uning o'g'li Abdul-
mo'minni va nabirasi Ubaydullo sultonlami o'ldirib, hokimiyatni
o'z qo'liga oladi. Muhammad Rahim 1756— yilda taxtga o'tirib, o'zini
Buxoro amiri deb eMon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi,
Mang‘itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran, Buxoro xonligi
Do'stlaringiz bilan baham: |