Mustaqil ta’limdan masalalar bajardi: Abdullayeva Muborakxon Qabul qildi: Uchkun Rahmatov Mavzu: Odam populyatsiyasida Xardi-Vaynberg qonunini qo’llanilishiga doir 10 ta masala tuzish va ularning yechimlari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAXSUS PEDAGOGIKA VA INKLYUZIV TA’LIM FAKULTETI



MUSTAQIL TA’LIMDAN MASALALAR
Bajardi: Abdullayeva Muborakxon
Qabul qildi: Uchkun Rahmatov
Mavzu: Odam populyatsiyasida Xardi-Vaynberg qonunini qo’llanilishiga doir 10 ta masala tuzish va ularning yechimlari.
Xardi –Vaynberg qonuni bo‘yicha masalalar ishlash 1908-yil ingliz matematigi Godfri Xarold Xardi va nemis vrach - genetigi VilgelmVaynberg bir-biridan mustaqil ravishdan qonun yaratishdi. Bu qonunga binoan populatsiyada gomozigota va geterozigota organizmlarni tarqalishini algebraik formula bo‘yicha xisoblab topish mumkin. Dominnat allel (A) uchrash chastotasi p bilan, retsessiv allel(a)ning uchrash chastotasi esa q bilan belgilanadi. Populatsiyada bu allellarning uchrash chastotasini quyidagi formula bilan aniqlanadi: p + q = 1 (yoki 100%). Panmiksiya yuz beradigan populatsiyalarda bu gametalarning uchrash ehtimolligini genotiplar nisbatiga qarab aniq hisoblash mumkin.
Birinchi avlod fenotipi
Birinchi avlod genotipi Aa x Aa
Fenotip: Dominant gomozigota Dominant geterozigota Retsessiv gomozigota Genotip: AA(p2 ) 2Aa (2pq) aa(q2 ) Xardi va Vaynberg bu ma’lumotlar asosida quyidagi formulani ishlab chiqdi:
AA + 2Aa + aa = 1 yoki p2 + 2pq + q2 = 1 Bu formula yordamida populatsiyada uchrovchi har qanday belgini uchrash chastotasini xisoblab topish mumkin
Lekin bu formulani quyidagi vaziyatlardagina ishlatish mumkin bo‘ladi : 1. Populatsiya tarkibidagi individlar soni ko‘p bo‘lib, unda panmiksiya (erkin chatishish) yuz bersa;
2. Hamma genotiplar yashovchan deb hisoblansa, nasl bersa va tabiiy tanlanish yuz bermasa;
3. Mutatsiyalar uchramasa, yoki juda kam uchrasa;
4. Populatsiya genotipida o‘zgarish yuz bermasa. Tabiatda bunday populatsiya uchramasligini hisobga olib shuni aytish mumkinki, Xardi-Vaynberg qonuni ideal populatsiya uchun qo‘l keladi. Shunday bo‘lsada bu qonun tabiiy populatsiyalarda uchrovchi bir qancha genetik hodisalarni tahlili uchun ishlatiladi.
Masalan, agar fenilketonuriya kasalligi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda 1:10000 nisbatda uchrasa va autosom-retsessiv irsiylansa, dominat belgi bo‘yicha gomozigota va geterozigotalarning qanchaligini hisoblab topish mumkin. Fenilketonuriya bilan og‘rigan bolaning genotipi q 2 (aa) = 0,0001. Bu yerdan q = 0,01.
Yechish: p = 1-0,01 = 0,99. Geterozigota organizmlarni uchrash chastotasi 2pq 2 × 0,99 × 0,01 ≈ 0,02 yoki ≈ 2 % Endi dominant va retsessiv belgilar uchrash chastotasini hisoblab topamiz AA = p2 = 0,992 = 0,9801 ≈ 98 % Aa = q2 = 0,012 = 0,0001 ≈0,01 % .
Masala: Ma’lum belgi bo‘yicha geterozigotali organizmlar o‘zaro chatishtirildi. Agar ushbu populatsiyada shu belgi retsessiv allel(aa)ining uchrash chastotasi 75 % ga yoki ¾ ga teng bo‘lsa, bu chatishtirishdan hosil bo‘lgan avlod genotipik nisbat qanday bo‘ladi? Ishlanishi: Oddiy monoduragay chatishtirish o‘tkazganimizda Aa x Aa chatishtirishdan olinadigan genotipik nisbat 1 : 2 : 1 bo‘lar edi. Bu yerda esa masala quyidagicha ishlanadi:
Demak bu yerda: AA - 1; Aa - 6; aa - 9, ya’ni 1 : 6 : 9 nisbat. Masala: Populatsiyada A va a genlarining nisbati mos ravishda 0,8 va 0,2 ga teng. Shu populatsiyada ikki geterozigotali organizm chatishtirildi va 1800 ta organizm olindi. Gomozigota va geterozigta organizmlarning o‘zaro nisbatini toping. Ishlanishi : Genlarning uchrash chastotasi Xardi-Vaynberg qonuni tenglamasi bo‘yicha topiladi: p 2 + 2pq + q2 = 1 Bu yerda p dominant gen chastotasi; q retsessiv gen chastotasi. Berilgan masalada A = 0,8; a = 0,2 ga. Yuqoridagi tenglama bo‘yicha : p 2 + 2pq + q2 = 0,82 + 2 × 0,8 × 0,2 + 0,22 = 0,64 + 0,32 + 0,04 = 1 Demak AA = 0,64 (64%); Aa = 0,32(32 %); aa = 0,04 (4 %). 1800 ta avlodning 100% deb oladigan bo‘lsak, quyidagi nisbat chiqadi: 1800 — 100% x — 64% 𝑥 = 64 x 1800 100 = 1152(𝐴𝐴) 1800 — 100% x — 32% 𝑥 = 32 x 1800 100 = 576(𝐴𝑎) 1800 — 100% x — 32% 𝑥 = 4 x 1800 100 = 72(𝑎𝑎) Javob: AA - 1152; Aa - 576; aa – 72
Masala: Dengiz cho‘chqalarida junining kaltaligi (A) uzunligi (a) ustidan dominantlik qiladi. Dengiz cho‘chqalarining populatsiyasida A gen uchrash chastotasi 60 %, a genniki esa 40 %. Populatsiyada 3600 ta individ bo‘lsa, nechtasining juni kalta gomozigota(1), nechtasining juni uzun(2), nechtasining juni kalta geterozigota(3) ? Ishlanishi : Bu masalada ham Xardi-Vaynber qonuni formulasidan foydalanib quyidagi tenglikni chiqaramiz: 0,62 + 2 × 0,6 × 0,4 + 0,42 = 1 Bundan 0,36 + 0,48 + 0,16 = 1 chiqadi. Demak AA = 36 %; Aa = 48 %; aa = 16 %. 3600 ta individni 100 % deb olsak, masalani sharti bo‘yicha quyidagi natija chiqadi: 1) 3600 — 100% x — 36% 𝑥 = 36 x 3600 100 = 1296(𝐴𝐴) juni kalta gomozigotali individlar(AA)–1296 ta; 2) 3600 — 100% x — 16% 𝑥 = 16 x 3600 100 = 576(𝑎𝑎) 2- juni uzun individlar(aa) – 576 ta; 3) 3600 — 100% x — 48% 𝑥 = 48 x 3600 100 = 1728(𝐴𝑎) 3- juni kalta geterozigota individlar(Aa) – 1728 ta. Javob: AA – 1296, aa – 576, Aa – 1728 Masala : Tulkilar populatsiyasida 1000 ta sariq tulkiga 10 ta oq tulki to‘g‘ri keladi. Yuqoridagi ma’lumotdan foydalanib ushbu populatsiyadagi sariq gomozigotali(a), sariq geterozigotali(b) va oq(c) tulkilar necha foizdan uchrashini aniqlang ? Ishlanishi: Bu yerda p 2 + 2pq + q2 = 1 tenglama bo‘yicha ishlash uchun dastlab q 2 ni topib olamiz: q 2 = 10/1000 = 0,01; Bundan q = 0,1. Keyin p ni topamiz, p + q = 1 bo‘lganligi uchun p = 1 - 0,1 = 0,9. Demak 0,92 + 2 × 0,9 × 0,1 + 0,12 = 1. Bundan 0,81 + 0,18 + 0,01 = 1. Foiz nisbatda esa a = 81 %; b = 18 %; c = 1 %. Javob: a - 81; b - 18; c -1.