Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etilayotgan mavzular

Metallardagi o`ta plastiklik

Sovuq holda plastik deformatsiya darajasi ortib borgan sari deformatsiyaga qarshilik ko`rsatuvchi xarakteristikalar (NV va boshqalar) ortadi, plastik deformatsiyaga bo`lgan qobiliyat (5) kamayadi. Bu holatni naklyop deb ataladi.

Plastik deformatsiya natijasida metallni mustahkamligini oshishiga sabab metall kristall

tuzilishidagi nuqsonlarni (dislokatsiya, valansiya, dislokasion atom va h.k.) oshishidan deb tushunmoq kerak. Nuqson zichligi oshib borgan sari, ayrim yangi dislokatsiyalarni siljishi uchun to`sqinlik qiladi, natijada metallni deformatsiyaga qarshiligini oshiradi.

Plastik deformatsiya natijasida metallarni korroziyaga qarshiligi kamayadi, elektr qarshiligi ko`payadi. Ferromagniy xossalariga ega bo`lgan metallarda esa, plastik dsformasiya magnit xossalarini pasaytiradi.

Metallarni sindilishi - metallda darslarni paydo bo`lishi dislokatsiyaning taraqqiy etishidan deb qarash mumkin. Darslarni bir-biri bilan qo`shilish: natijasida katta dars paydo bo`ladiki, u dars metallarni yemirilishiga olib keladi.

Yemirilish mo`rt va qovushqoq bo`lishi mumkin. Lekin yemirishga sabab darslarni hosil bo`lish mexanizmi esa bir xildir. Plastik deformatsiya uchun sarf bo`lgan lifgiyaning ko`p qismi (to 95%) asosan metallni deformatsiyalanishi uchun sarf bo`ladi, shu jumladan bir qismi isitish uchun ham sarf bo`ladi. Lekin qolgan qismi esa ichki kuchlanishlar tariqasida qoladi, ya'ni nuqsonlarni zichligini ko`paytirishga (lakatsiya va asosan dislokatsiya) olib keladi. Shuning uchun metallarning beqaror holati naklyop holatidir. Agar sovuq holda plastik deformatsiyalangan metallni qayta qizdirsak, xossalari avvalgi holiga qaytadi, agar kattaroq temperaturaga qizdirsak, poligonlar va rekristallanish ro`y beradi. Ana shu protsesslarni ko`rib chiqamiz.

Qizdirish temperaturasi hali ancha past bo`lganda Tk = (0,2-0,3) T.,r, qaytish protsessi boshlanadi. Qaytish protsessida hali struktura o`zgarmasdan turib nuqsonlar hisobiga beqaror holatidagi struktura mukammallashadi. Qaytish protsessida ikki hol bo`lishi mumkin. T = 0,27^ bo`lganda qaytishni birinchi bosqichi desa bo`ladi. Bunda nuqtaviy nuqsonlar son jihatidan kamayadi, dislokatsiyalar qaytadan taqsimlanib yangi guruhlarni hosil qiladi. Naklyop natijasida vujudga kelgan ortiqcha nuqsonlar (vakansiya, dislokatsion atom) dislokatsiya (1ta taqsimlanishi natijasida kamayadi (dislokatsiyalar tomonidan yutiladi). Bundan tashqari, nuqtaviy nuqsonlar (vakansiyalar) dislokatsiya harakati natijasida chegaraga chiqib yuk bo`lishi mumkin. Bunda vakansiya dislokatsion atomlar bir-birlari bilan yeyilishib ketishi ham mumkin.

Plastik deformatsiyalangan metallarni qayta qizdirishda ro`y berayotgan bunday protsessi metallarning rekristallanishi deb ataladi. Rekristallanish ham qaytish kabi ikki bosqichdan iborat.

Birlamchi rekristallanishda, ya'ni rekristallanishning birinchi bosqichida elementar kristall yacheykasi mukammal bo`lgan yangi markaz (donacha) hosil bo`ladi. Bu markaz plastik deformatsiya natijasida eng katta qiyshaygan (ya'ni ichki kuchlanish eng katta bo`lgan) joyda mavjud bo`ladi, keyinchalik bu markaz qo`shni deformatsiyalangan uchastkadan atomlarning o`tishi hisobiga o`sadi. Deformatsiyalangan-metallni qayta qizdirishda eski donachada ichki kuchlanishlar kamayib, tiklanmaydi, balki uning o`rniga yangi donacha vujudga keladi. Shuning uchu yangi donachalarning o`lchamlari va joylashish tartibi uski donachalarni o`lchamlari va joylashish tartibidan beqaror farq qiladi. Birlamchi kristallanishi yangi bir tartibdla joylashgan yangi donachalarning hosil bo`lishi bilan xarakterlanadi.