Mustaqil ishi Mavzu: alisher navoiyning pedagogik qarashlari

3.2. Alisher Navoiyning inson va olam haqidagi falsafiy qarashlari, ularda Adib Ahmad hikmatlarining ta’siri.

Ahmad Yugnakiy inson hayotida ilmning ahamiyati yuksakligini qayd etadi. Turli o'xshatishlar orqali ilm va ilmli kishilarni ulug'laydi. Bilimli kishini qimmatli dinor, bilimli xotin-er o'rnida, ilmlining oti abadiy, u o'lsa ham nomi o'chmaydi, bilimlining biri bilimsizning mingiga teng, ilmsiz esa, yemishsiz daraxt, bilimsiz erkak-xotin kishidir, ilmsiz iliksiz suyak, ilmsiz tirik bo'lsa ham o'lik o'rnida va hokazo.

Adib ta'kidicha, bilimli kerakli so'zni biladi, keraksiz so'zni aytmaydi.

Bilimsiz esa nima deganini bilmaydi. Tili boshini yeydi:

Biliklik keraklik so'zin so'zlayur,

Keraksiz so'zini ko'mib kizlayur.

Biliksiz na aysa ayur uqmayin,

Aning o'z tili o'z boshini yeyur...

Adib Ahmad bilimli ayolni johil erkakdan ustun qo’yadi va o’z davri uchun nihoyatda ilg’or va jasoratli fikrni ilgari suradi:

Baholiq dinor ul biliklik kishi,

Bu johil biliksiz bahosiz bishi.

Biliklik biliksiz qachon teng bo‘lur?

Biliklik tishi er, johil er tishi. [34. 64]

Bilimli kishi baholik dinordir, ilmsiz johil kishi qimmatsiz tanga kabidir. Bilmli kishi bilan bilimsiz odam qachon teng bo‘ladi? Bilimli ayol erkak kabi, bilimsiz erkak esa ayol kabidir.

Alisher Navoiy qit’alarida esa shunga o’xshash munosabatni poklik haqidagi qarashlarda ko’rishimiz mumkin:

Yuz tuban nopok erdin yaxshiroq,

Pok xotunlar oyog‘ining izi.

Ahmad Yugnakiy til odobi haqida fikr yuritib, til bilan kishilarga ozor yetkazish eng og’ir gunohlardan ekanligini qayta-qayta uqtiradi.

Xiradliqmu bo‘lur tili bo‘sh kishi,

Telim bashni yedi bu til, so‘z bo‘shi.

O‘chukturma erni tilin bil bu til,

Bashaq tursa butmas, butar o‘q bashi [25. 221].

Ta’kidlash joizki, yuqoridagi misralarda ikkita (imlo va tinish belgilarida) xato borligi hamda «tilin» so‘zidagi –in qo‘shimchasini tushum kelishigi shakli deb tushunish natijasida mavjud sharhlarda nuqson yuzaga kelgan. –In qo‘shimchasi bu o‘rinda vosita kelishigi vazifasida bo‘lib, «til bilan» degan ma’noni hosil qilgan. S.Tohirovning risolalarida to’rtlik quyidagicha tabdil qilinadi:

Tiliga ehtiyotsiz kishini aqlli deb bo‘ladimi? Bu til va o‘ylovsiz so‘z ko‘p kishilarning boshini yedi. Inson(lar)ni til bilan o‘chakishtirma, (shuni) bilginki, bu til yaralasa (yarasi) tuzalmaydi, o‘qning yarasi esa bitib ketadi.

To’rtlikdan keyin quyidagi matn kiritilgan: