Mustaqil ish mavzu: З. Д. Кастельская «Из истории Туркестанского края»(1865-1917)

Asosiy qism

1. 
   Chorizmning O’rta Osiyo xonliklari ustidan qilgan g’alabasi va Angliya-Rossiya raqobati.
   

XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Yevropa davlatlarining mustamlakachilik harakatlarining rivojlanishi faol ish boshlay boshladi. Lenin ta'kidlaganidek, "kapitalizm o'z hukmronlik doirasini doimiy ravishda kengaytirmasdan, yangi mamlakatlarning mustamlakasiga aylanmasdan va kapitalistik bo'lmagan eski mamlakatlarni dunyo iqtisodiyoti girdobiga tortmasdan turib mavjud bo'lolmaydi va rivojlana olmaydi." Shu sababli ham yirik davlatlarning zaif bo’lgan davlatlarni mustamalakaga aylantirish siyosati boshlandi. Chor Rossiyasi ham o’zini Markaziy Osiyoga, ya’ni O’zbekistonning hududlariga qarab burdi. XIX asrning ikkinchi yarmida ichki qarama-qarshiliklar shu qadar keskinlashdiki, ular chorizmni zudlik bilan bu yo’ldan chiqish yo'lini izlashga majbur qildilar. Hukumat islohotga o'tdi (1861-yil), krepostnoylik huquqining bekor qilinishini e'lon qildi. Ushbu islohot Rossiyaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini yanada rivojlantirishga, kapitalistik ishlab chiqarishning o'sishiga va feodal ekspluatatsiyasining kapitalistik tomonidan almashtirilishiga turtki berib, nafaqat dehqonlarning yarim yillik ekspluatatsiyasini bekor qilmadi, balki uning huquqlari va qashshoqligini chuqurlashtirdi. Bu islohot mamalakatning ichki qismida kapitalistik rijovlanishni ta’minlay olmadi. U chekkalarini mustamlaka qilish yo'li bilan, ya'ni kapitalizmning "kengligi" bilan rivojlanib bordi. Lenin "Yevropaning janubi va janubi-sharqi, Kavkaz ,O'rta Osiyo, Sibir Rossiya kapitalizmining o'ziga xos mustamlakasi bo'lib xizmat qiladi va unga nafaqat chuqur, balki keng miqyosda ham ulkan taraqqiyot beradi ", - deb aytgan edi. Rossiya va Markaziy Osiyo o'rtasidagi geografik joylashuv va siyosiy aloqalar rus ishlab chiqaruvchilari uchun o'ziga xos imtiyoz bo'lishi kerak. Rossiya Markaziy Osiyoda savdosini kengaytirish va Sharqiy Hindiston modelida rus-Aznat kompaniyasini tashkil etish rejalari ishlab chiqmoqda edi. XIX asrda rus ishlab chiqaruvchilari va savdogarlari Buxoro, Xiva va Qo'qon xonliklarining ko'plab shaharlarida o'zlarining ish joylariga ega edilar. Masalan, 1940-yillarning oxirida eng yirik Vladimir va Ivanov-Voznesensk fabrikalar egalari – sayyohlar o'z mahsulotlarining katta qismini Turkiston bozorlarida sotardilar. Ularning paxta va qog'oz fabrikalarida Osiyo dizaynidagi namunalar maxsus ishlab chiqarilgan bo'lib, ular inglizlar bilan Toshkent, Urgancha, Buxoro, Samarqand, Andijon bozorlarida muvaffaqiyatli raqobatlashardi. Nijniy Novgorod yarmarkasida, Volga bo'yining deyarli barcha shaharlarida, Sibirda va hattoki Moskva va Sankt-Peterburgda sotiladigan rus dehqonlar orasida juda mashhur bo'lgan arzon xomashyo Markaziy Osiyoliklarniki edi. Chor diplomatiyasi, xususan uning iste'dodli vakillaridan biri A.M.Gorchakov 1864 yil 21-noyabrda xorijiy davlatlarga yozgan yozuvida shunday yozgan edi: "Rossiyaning O'rta Osiyodagi mavqei, boshqa barcha o'qimishli davlatlarning pozitsiyasi bilan bir xil ya’ni yarim vahshiy, adashgan, mustahkam ijtimoiy tashkilotsiz ... Chor Rossiyasi O'rta Osiyoga muntazam ravishda yurishni boshlashdan oldin, u yerga "ilmiy", razvedka va ba'zan harbiy ekspeditsiyalarni yuborgan. Ulardan birini, 1839 yilda Xiva xonligiga qarshi qaratilgan, general Perovskiy boshqargan ekspeditsiya edi. Ushbu razvedka harbiy kampaniyasi chuqur maxfiylik bilan o'ralgan. Chor diplomatlari Angliya u haqda bilib, unga aralashishidan qo'rqishgan. Ammo sirlarni saqlab bo'lmaydi. Britaniya hukumati nafaqat mo'ljallangan yo'nalish haqida, balk ushbu kampaniyaga ehtiyoj paydo bo'lganligi haqida ham bilib oldi. Nikolay I Xiva xonligida rus mahbuslar mavjudligidan foydalanishga qaror qildi va ularni ozod qilishni talab qildi. Ammo ingliz mustamlakachilari Xivaga yetib borgan zahoti o'zlarining agentlarini yuborishgan edi. Shu tarzda harakat qilgan Angliya Rossiyani harbiy yurish uchun qulay bahonadan mahrum qilmoqchi va uni hozirgi maqsadi – Xiva xonligini o'z vassaliga aylantirishga urinishini ochiq e'lon qilishga majburlamoqchi edi. Biroq, bu manevr natija bermadi. General Perovskiyning ekspeditsiyasi davom etdi. Ammo kampaniyaning yomon tashkil etilishi, mahalliy sharoit va aniq yo’nalishlardan bexabarlik, bir necha ming rus askarlarining yomon ovqatlanish va charchoqdan o'lishiga olib keldi. Angliya har qanday yo'l bilan "Rossiya tomonidan Hindistonni bosib olishi" xavfi bahonasida rus chorizmining O'rta Osiyo xonliklariga kirib borishini oldini olishga intildi. Angliya Buxoro, Xiva va Qo'qon xonliklarining Rossiyaga qarshi koalitsiyasini yaratishni har qanday yo'l bilan xohlagan. Angliya hukumati Eron orqali qat'iyatli ravishda harakat qila boshladi, u "Xorazm (Xiva), Buxoro va Samarqand hukmdorlarini chet el qo'shinlari o'tishiga qarshi bor kuchlari bilan turtki berishni" so'radi. Angliya faoliyatiga turtki bergan Perovskiyning muvaffaqiyatsiz ekspeditsiyasidan so'ng, uning yordamchilari Buxoro amirini Rossiya bilan savdo aloqalarini uzishga urinishdi va Xiva xoniga Rossiyaga qarshi ittifoq tuzish taklif qilishdi. Ammo ingliz diplomatiyasi baribir mag'lubiyatga uchradi. Xiva xoni Angliyaning u bilan ittifoq tuzish taklifini ham rad etdi. Uning agentlari (Konolli va Stoddart) amirning buyrug'I bilan 1842 yilda Buxoroda qatl etilgan. Britaniyalik diplomatlar Rossiyaning O'rta Osiyoga intilishini, bir tomondan, bo'g'ozlar uchun tovon puli olish istagi, ikkinchi tomondan, Hindistonga yurishga tayyorlanish sifatida qabul qildilar. Biroq, Britaniya hukumati bu "ingliz tojining marvaridi" bunday xavf ostida emasligini judayaxshi bilar edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab podsho generallari O’rta Osiyoni muntazam ravishda zabt eta boshladilar. Shuningdek, Rossiya O’rta Osiyoni egallashni boshlashdan oldin uning mahalliy feodal hukmdorlari o’rtasidagi vaziyatni yaxshilab o’rganib chiqadi.Xon yerning eng serhosil qismiga egalik qilardi, uning atrofidagilarga esa – beklar, miroxur,qozi va boshqalarga qolgan daromadli yerlar tegishli edi. Bu yerlarning barchasi dehqonlar tomonidan ishlov berilib, cheksiz ekspluatatsiyaga uchragan, bu ko'pincha qo'zg'olonlarga sabab bo'lgan. 1853-yilda chor qo’shinlari Markaziy Osiyodagi eng boy davlatlardan biri – Qo’qon xonligi tomonidan bosib olingan Qozog’iston va Qirg’iziston yerlariga kirib kelishni boshladilar. Shu yili general Perovskiy Qo’qonning Oqmachit qal’asini qamal qildi. Qo’qon xonining garnizoni "tartibni saqlash" uchun Oqmachitda joylashgan edi. Ruslar bu yerni birdan zabt eta olmadi, ammo Qo’qon xoniga dushman bo'lgan ba’zi o’zbek va qozoq feodallari qal’ani topshirishga qaror qilishdi. Qo’lga olinganidan keyin u Peroviskiy (hozirgi Qizil O’rda) deb o’zgartirildi va Sirdaryoning harbiy va ma’muriy markaziga aylandi. Qo’qon xoni o’z hukmronligini himoya qilishni davom ettirdi. 1860-yilda uning askarlari podshoh qo’shinlari bilan tengsiz jangga kirishdilar, ammo ular yana muvaffaqiyatsizlikka uchradi – To’qmoq va Pishpek qal’alari vayron qilindi. 1864 yilda general Verevkin Suzoq va Chodak-Qo‘rg’onni, general Chernyayev esa Avliyo Otani egallab oldi. Bundan tashqari, ruslar Turkiston va Chimkentni ham egallab oldilar. Chimkentni qo’lga kiritgandan so’ng, Chernyaev o’z qo’shinlarini Toshkentga ko’chirdi. Ammo Toshkentni egallab olishga qaratilgan bu birinchi urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. Toshkent aholisi Qo’qondan yordam oldi. Ruslar orqaga chekinishga majbur bo’ldilar. Ammo 1865 yil bahorida u yanaToshkentga hujumga o'tdi. Yo’lda u Toshkentdan unchalik uzoq bo’lmagan joyda joylashgan Niyozbiy qal’asini egallab, yo’q qildi.Ushbu qal’ani olgan podsho qo’shinlari Toshkent va uning atrofidagi aholini suv bilan ta’minlaydigan Chirchiqning ikkita asosiy tarmog’ini uzib qo’yib Toshkentni suvsiz qoldirdilar. To’rt kunlik qarshilikdan so’ng Toshkent taslim bo’ldi. General Chernyaev Toshkentni egallab olish uchun Aleksandr II dan olmos bilan to’qilgan qilich oldi. Mahalliy feodallarning ba’zilari bir-birlariga yordam berishni o’rniga aksincha, birining mag’lubiyatidan xursand bo’lardilar. Masalan, Chernyaevning o’rnini egallagan general Romanovskiy 1866 yilda shunday yozgan edi: :”Ular endi bir-birlariga nafratlarini yashirmaydilar, so’nggi paytlarda men bilan birga bo’lgan barcha Buxoro va Qo’qon elchilari bir necha marotaba bizning vaziyatimizda bizga yordam berishga tayyor ekanliklarini bildirishgan, Qo’qonliklar - Buxoroga, Buxoro esa Qo’qonga hujum qilishdi”. Bu xabarlarni eshitgan Buxoro amiri tezlik bilan Jizzax va O’ratepani mustahkamlashga qaror qildi. Buxoro bilan ham jang bo’lib o’tdi, bu jang 1866 yil 8-mayda Erjar yaqinidagi jangda Buxoro qo’shini mag'lubiyatga uchradi. Ular Xo‘jand, O‘ratepa va Jizzax qal’alarini ham birin-ketin egallab oldilar. Jizzax aholisiga KriJanovskiy 1866-yil 12-oktyabrda shunday deb yozgan edi: "Sizlar yaxshi bilasizlarki, qisqa vaqt ichida rus qo’shinlari ko’plab shahar va qal’alarni – Qo’qon va Buxoroni egallab oldilar. Jizzaxning himoyasi uni qutqarmaydi, men sizga va’da bera olamanki, ijtimoiy qarshiliksiz qal’a topshirilgan taqdirda, uni xoxlagan joyidan tark etishga ruxsat beriladi. Agar siz o’zingiz, oilangiz va boshqa biron bir kishi rus qo’shinlari egallab olgan joylarga joylashishni xohlasangiz, men o’tib ketganlarning barchasiga xavfsizlik, tinch hayot va sizning shaxsiy himoyangizni va’da qilaman». Ammo Jizzax aholisi taslim bo'lmadi. Faqat besh kundan keyin qal’a olingan. 1867 yilda Sirdaryo va Semirechenekaya viloyatlarini o’z ichiga olgan mustaqil Turkiston general-gubernatorligi tuzildi va K.P. Kaufman Turkiston general-gubernatori etib tayinlandi. Kaufman 1868-yilda Samarqandni egallab oldi va u yerda garnizon qoldirib Kattaqo‘rg‘onga yo‘l oldi. 1868 yildagi Rossiya-Buxoro urushi Samarqand, Kattaqo‘rg‘on va unga tutashgan hududlarni egallab olish va ularni Turdiston viloyatining Zarafshon tumaniga aylantirish bilan yakunlandi. Zarafshon vodiysining ishg’ol qilinishi Buxoro xonligini suv masalasida podshoh kuchiga to’liq bog’liq qildi. Aynan Zarafshon okrugi butun Buxoro xonligining suv bilan ta’minlanishini nazorat qilardi. Buxoro bilan 1868-yil 23-iyundagi kelishuvga binoan amir 500 ming rubl to’lashi kerak edi. Tabiiyki, ushbu hissaning butun yuki odamlar yelkasiga tushdi. 1873 yilda yaxshi qurollangan armiya boshlig’i general Kaufman Xivaga ko'chib o’tdi. Xon qo’shini jiddiy qarshilik ko’rsata olmadi. Bu esa Rossiya-Angliya raqobatini yanada keskinlashtirdi. Angliya hukumatining Xiva xonligiga bergan katta ahamiyati shundan dalolat beradiki, 1873 yilda ingliz parlamenti ochilishida qirolichaning taxtga qilgan nutqi asosan Markaziy Osiyo voqealariga bag’ishlangan edi. Fransiyaning rasmiy matbuoti asosan Rossiyani yoqlab, Angliyani o’zining mustamlakachi raqibi deb bilar va uning mag’lubiyatidan xursand edi. Germaniya ham bu vaziyatda Rossiya tarafida edi. 1873-yilda Xiva urushi paytida Qo’qon xonligi ommasi Xudoyorxonga qarshi ko’tarildi. Ammo xon qo’shinlari podshoh qurollari yordamida bu qo’g’olonni bostirishdi. 1875-yil yozida u yangi kuch bilan otilib chiqdi. Qo’zg’olonchilar guruhlaridan biriga Xudoyor tomonidan o’ldirilgan qipchoq qabila boshlig’ining o’g’li Abdurrahman Oftobachi qo’shildi. Boshqa qo’zg’olonchilar guruhiga Po’latxon boshchilik qilgan. Ammo Oftabachi Po’latxonga xalqning ishonchini ko’rgandan so’ng unga xasad qilib g’azablanadi va uni o’zi qo’lga olmoqchi bo’ladi. Ammo Po’latxon qochishga erishadi. General Trotskiy ikkala qo’zg’olonchi otryadga hujum qila boshlagandagina, ular umumiy dushmanga qarshi birgalikda harakat qilishni boshlaydilar. Biroq, Po’latxon va Oftobachi hech qachon birlashmagan. Qo’zg’olonchilar Qo’qonga yaqinlashganda, Xudoyor 6 ming askar va 68 qurol bilan shaharni tark etishga shoshildi. Ammo undan 8 km uzoqlikda uni askarlari tashlab ketishdi va qaytib kelib isyonchilarga qo’shilishdi. Xudoyor Xo’jandga (hozirgi Leninobod), keyin esa Toshkentga – Kaufman himoyasiga yetib bordi. Isyonchilar qo’shinlari Xo’janddan 44 km uzoqlikda joylashgan Mahram qal’asida to’plandilar. Ular Xo’jandga hujum qilishni boshladilar va Toshkentga ko’chib o’tmoqchi edilar. Bundan xabar topgan podsho generallari Kaufman, Golovachev va Skobelev o’z qo’shinlarini Xo’jand va Maxramga ko’chirishdi. Qo’zg’olonchilar mag’lubiyatga uchradilar. Qo’qon 1875-yil 29-avgustda quladi. Xudoyorning o’g’li yangi xon Nasriddin uni Kaufmanga topshirganligi sababli uni jangsiz olib ketishdi. 1875-yil 17-oktyabrdaTurkiston viloyatining Namangan bo’limi shu tarzda tuzilgan. 1876 yil 19-fevralda Aleksandr I Qo’qon xonligidan voz kechish to’g’isida farmonga imzo chekdi. Buning o’rniga Turkiston viloyatining Farg’ona viloyati tuzildi va general Skobelev uning harbiy gubernatori sifatida oliy hokimiyat boshlig’iga aylandi. Shunday qilib, 1876-yilda zamonaviy O’zbekistonning butun hududini egallash tugadi. 1879-yildan boshlab turkman yerlarini muntazam ravishda bosib olish boshlandi. 1881-yilda Skobelev Ko’ktepa qal’asini egallab oldi, Kuropatkin Ashxabodni egallab oldi va 1884 yilda Marv o’z ixtiyori bilan Rossiyaga kirdi. XIX asrning oxiriga kelib allaqachon butun Markaziy Osiyo u yoki bu shaklda podsho Rossiyasining tarkibiga kirgan.

2.