|
Populyatsiyalar va individlar tarqalishini chegaralovchi faktorlar (omillar)
Tirik organizmlarning eng muhim xarakterli xususiyati oz-o‘zini ishlab chiqarishidir. To‘rning barcha belgilari, populyatsiya va tabaqalarini, o‘zining mavjudligini avlodlari gallanishi bilan tа’minlaydi. Hosil bo‘lgan embrion (tuxum, urug‘, sporalar, lichinka, bolasi va b.q.r.) shunday sharoitga tushishi kerakki, u bu qulay sharoitda kelgusi generatsiyaga qadar yashab qolishi kerak.
Albatta bu individlarning bir qismi turli sabablar bilan nobud boladi. Lekin balogat yoshiga yetib borgan individlar soni ota-onalarining mavjud bolgan sonidan kam bolmasligi lozim. Har doim har qanday individlar guruhi evolyutsiya jarayonida tasodifan tugilib qoluvchi noqulay iqlim sharoitlariga moslashish imkoniyatiga ega bo‘lib kelgan. Bа’zi hollarda organizmlarning tarqalish layoqati qat‘iy chegaralanadi va juda yaqin bo‘lgan boshqa makonga tarqalishi ham halokat bilan tugaydi. Bu Ch.Darvin tomonidan XVIII asrdayoq tа’kidlangan edi. Okean orollarida yashovchi hashoratlarning deyarli hammasida qanotlar yoqolib ketadi. Karlkvist (1974) hisoblashicha subantraktik kengliklarda joylashgan okean orollarida tarqalgan hashoratlarning 76 % i uchish layoqatini yoqotgan. Shunga oxshash Afrikaning baland subalp toglarida tarqalgan hashoratlarda ham shu holat kuzatiladi. Organizmlar uchun tarqalish layoqati eng muhim sanaladi. Shuning uchun ham kopgina dengiz tubi hayvonlari (bentos va perifiton)da plankton lichinkalarining bolishi uzoq-uzoq masofalarga tarqalish imko-niyatlarini beradi. Kopgina hashoratlarda tarqalish funksiyasini yetuk individlar (katta yoshdagi) ular urchish migratsiyasi orqali bajaradi. Kopgina shiralar partenogenetik usulda kopayadi va qanotsiz boladi. Populyatsiya zichligi ortishi yoki ozuqa sharoitining yomonlashuvi bilan ular ichida ozoq masofalarga tarqalish layoqatiga ega bolgan qanotli individlar paydo bola boshlaydi.
Ekologlar oldida doimo mavjud bolgan turning individlari boshqa joyda nega uchramaydi degan savol tugiladi.
Populyatsiya va individlar tarqalishini chegaralovchi omillar haqida turli-tuman qarashlar mavjud.
Populyatsiyalar soniga yil fasllari boylab tashqi muhit sharoitining ozgarishi ham tasir etib turadi. Masalan, Markaziy Osiyoda iqlim sharoitining fasllar boylab ozgarib turishi bazi bir populyatsiyalardagi individlar sonini ozgarib turishiga sabab bolishi mumkin. Markaziy Osiyoning chala chol va chol zonalarida qishi sovuq, yozi esa issiq, buning ustiga yogingarchilik ham kam bolib, fasllar boylab u bir tekis taqsimlanmagan. Shu sababli yogingarchilik kop bolgan yillarda osimlik va hayvon populyatsiyalarining miqdori koproq, kam bolgan yillarda esa oz boladi. Buni lolaqizgaldoqlar, qong’irboshlar, va shu kabi boshqa xil osimliklar populyatsiyalari misolida korish mumkin. 2000 va 2001-yillarda Ozbekistonda qurgoqchilik bolganligi sababli tog oldi hududlarda barra otli osimliklardan lolaqizgaldoqlar, chitirlar, qashqar yungichlar, qongirboshli populyatsiyalar individlar keskin kamayib ketgan bolsa, yogingarchilik kop bolgan 2002 va 2003-yillarda esa biz uning aksini, yani populyatsiya individlar sonining keskin kopayib ketganligini kordik. Bazi yillari chigirtkalar uchun qulay sharoit tugilib, ularning haddan tashqari kopayib ketishi kuzatiladi. Bu hodisa Qozogistonda 1997-yil, ayniqsa, 1999-yil yoz oylarida yaqqol kuzatildi. Chigirtkalar birgina Qozogistondagi ekinlarga emas, hattoki, Qozogiston bilan chegaradosh bolgan Rossiya Federatsiyasi viloyatlaridagi galla ekinlariga ham katta ziyon keltirdi.
Populyatsiyalarning xuddi shunday kopaysih holatlarini boshqa turlarda ham kuzatish mumkin, bunday holat ayniqsa, kasallik tugdiruvchi bakteriyalarda kop bolib, natijada, epidemiya paydo boladi. Ana shunday epidemiyalarga olat epidemiyasi, vabo epidemiyasi, gripp epidemiyalari misol bola oladi. XIV asrda Yevropada ana shunday epidemiyalar oqibatida qitaning tortdan bir qism aholisi, millodan avvalgi IV asrda esa Rim Imperiyasi aholisining yarmisi qirilib ketgan. Epidemik kasalliklar natijasida bazi osimliklar va hayvonlarning butun populyatsiyalari yoqolib ketishi ham mumkin.
Yangi sharoitga tushgan populyatsiyalar individlari avvalo sekinroq, keyinchalik esa juda tez rivojlanib populyatsiya sonining belgilangan darajasiga borib, bir xilda toxtashi mumkin. Buni sutdagi sut kislotali bakteriyalar misolida korish mumkin. Sigir yelinidagi sut odatda toza, bakteriyasiz (steril) boladi. Birinchi sogib olingan dastlabki sutda bakteriyalar miqdori 1 ml (1 sm3) sutda 10 ta boladi deylik, shundan keyin sutni sovuqxonada saqlanmasa (sovitilgan holda)unda bakteriyalarning yashashi va kopaysishi uchun qulay sharoit tugilib, har 30 minutda bakteriyalar soni ikki barobar ortib boradi va 6 soatdan song 1 ml sutdagi bakteriyalar soni 45000 taga yetadi. Agar xuddi shunday sharoit bolib bu bakteriyalar 9 soat davomida bolinib turganda edi ularning soni 3 mln.ga yetgan bolar edi, biroq bunday bolmaydi, 8-soatlarga borib bakteriyalar soni 1 mln.ga yetgan paytda ularning bolinish va kopayish intensivligi ozuqaning kamayishi, bakteriyalarning ozlari ajratib chiqaradigan zaharli moddalar tasiri natijasida qisqarib ketadi va populyatsiyalar soni stabillashadi, demak olish tugilgan individlar sonini tartibga solib turadi va populyatsiyaning doimiylik sonini taminlaydi.
Populyatsiyadagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi bilan odatda, ozaro chatishadigan har xil avlodlarga, hayot siklining turli fazalariga beqaror guruhlarga (poda, koloniya, oila va boshqalarga) mansubligi bilan farq qiladi. Populyatsiyadagi individlar soni har xil turlari orasidagina emas, balki bir tur ichida ham turli xil boladi (bazi necha yuzdan milliontagacha yetishi mumkin). Populyatsiya egallagan joy chegaralarini aniqlash kopincha qiyin boladi, chunki bu chegaralar doimo ozgarib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
