Мустақил иш Мавзу: Уйғониш даврида табиатшунослик тараққиёти ва мумтоз механиканинг вужудга келиши

АСОСИЙ ҚИСМ:


1. Ньютоннинг ҳаракатга оид учта қонуни.
Ньютон ўзининг учта қонунини аксиома шаклида кашф этган. Биринчиси-инерция қонуни бўлиб, қуйидагича ифодаланади: бирор жисмга ташқи куч таъсир этмаётган бўлсаю, ҳаракатда бўлса, бу ҳаракат бир хил тезлик билан тўғри чизиқли бўлади ёки ҳаракатсиз ҳолатда бўлади. Иккинчиси-жисмга куч таъсир этаётган бўлса, ҳаракат тезланишли бўлади ва тезланиш йўналиши куч томон бўлади. Учинчиси-таъсир акс таъсирни келтириб чиқарадики, уларнинг миқдорлари тенг ва йўналишлари бир-бирига тескаридир.
Ньютоннинг инерция қонунидан олдин ҳам инерция тушунчаси бўлган. Масалан, Аристотель тасаввурича сайёраларнинг айланма ҳара¬кат¬лари доимий, жисмни тўғри чизиқ билан мажбуран ҳаракатга келтирсангиз бари бир ўзининг табиий жойини эгаллаш учун интилади. Берунийнинг фикри янада жиддийроқ: агар жисмни тепадан тушириб юборсангиз ўзининг тагига тушмайдида, шарқроққа тушади, чунки у теппадаги каттароқ тезлигини сақлаб қолиш учун интилади. Инерцияни қонун сифатида таърифлаган физик Галилейдир, у инерция қонунини айланма ҳаракатга мўлжаллаган. Ньютон эса — тўғри чизиқли ҳаракат учун. Шунинг учун баъзан Галилей – Ньютон инерция қонуни дейилади.
Инерция тушунчаси кейинги вақтларда айниқса нисбийлик назария¬сида бойитилди. Масалан, Лауэнинг энергия инерцияси тушунчаси пайдо бўлди. Ҳозир инерция тушунчаси механика, физика доирасидан чиқиб кетди ва билимнинг бошқа соҳаларида ҳам ишлатилмоқда. Масалан, тафаккур инерцияси. Умуман, инерция – бу аввалги ҳолатни сақлаб қолиш учун интилиш.
Ньютоннинг иккинчи аксиомаси динамиканинг асосий қонуни деб ҳам аталади. Дарҳақиқат бу қонун физикага динамика тушунчасини олиб кирди: таъсир этаётган куч жисм массасининг тезланишига олиб келади. Тезланишни йўлни вақтга нисбатан иккинчи ҳосиласи деб, сўнгра бир марта интегралланса ва кучни йўқ деб билинса, энергиянинг сақланиш қонуни ва кинетик моментнинг сақланиш қонунини келтириб чиқаради. Бу сақланиш қонунлари физикада муҳим аҳамиятга эга. Масалан, яна эслатиб ўтамиз Н.Парийский Қуёш тизимининг келиб чиқиши ҳақидаги Кант, Жинс, Мультон гипотезаларини ҳақиқатлиги исботланган бу қонунларга тўғри келмаслигини исботлаб, у гипотезаларни чиппакка чиқарди. Кейинги гипотезалар, масалан, Шмидт, Фесенков, Крат, Дейч ўз гипотезаларини мана шу сақланиш қонунларидан келтириб чиқардилар. Мана шу сақланиш қонунлари ҳозирги замон космогонияси ва космологиясининг асоси бўлиб қолди. Нарсаларнинг йўқдан бор бўлмаслиги ва бордан йўқ бўлмаслиги ҳақидаги бу қонунлар фалсафанинг муҳим тамойилларидан бири ҳисобланади.