Musiqiy akustika

ASB-3, ASB-4

Vazifasi: radiodasturlarni shakllantirish va markaziy apparatxonaga uzatish.

ASB-3, ASB-4 apparat xonalari quyidagi texnik uskunalardan tashkil topgan:

– 1 ta texnik uskunalar joylashtirilgan ustun

– aDt pulti

– CaRat OaS, CaRat DaS va Digiton Dt-fm 97 (aWS) dasturida ishlaydigan 3 ta

Siemens kompyuterlari

– Riedel so‘zlashgich

– 4 simli o‘lchagich

– 4 ta Genelec nomli nazorat agregati (2 ta 100 vt va 2 ta 80 vt)

– 3 ta telefon (2 ta efir va 1 ta ichki telefonlar) 

– elektr shit Bfe

– 1 ta Gorgy timing nomli soat.

ASB-3, ASB-4 apparat xonasining texnik uskunalar joylashtirilgan ustuni 

I

– Hybrid telefon ulagich

– eventide Delay BD-960

– Sony mDS e 12 mini disk pleyer

– taSCam CD-450

Kommutatsiya maydoni

– CaRat OaS kompyuteri

– CaRat DaS kompyuteri

– Digiton Dt-fm (aWS) kompyuteri 

– Relye (звуковой, релье)

– uPS akkumulator Battery pack

Lenta uzatuvchi mexanizm

Bu mexanizm ovoz yozish magnitofonida eng asosiy va muhum omil bo‘lib qoladi. Bir 

qarashda  oddiy  vazifani  bajargandek,  lekin  lenta  kallaklar  a>o  bir  me’yorda  olib  yurish-

ni ta’minlaydi. ammo bu magnitofonlarni ishlab chiqarishdagi konstruktor va texnologlar 

muhim masalalarni hal qilishlari kerak. Bunda lentaning doimiy tezlikdagi yurishi, tebra-

nish va titrashning yo‘qligi yumshoq va shovqinsiz ishlashini ta’minlagan. Hozirgi zamonaviy 

magnitofonlarda standart magnit kallaklar mavjud bo‘lib ular ishchi rulon ichiga o‘rnatilgan. 

Bizga eski «babino» qo‘yilgan vozuvlar kelsa, avval uni babinoga o‘rab so‘ngra eshitishimiz 

kerak. Shunda ovozning suykalishidan ozod bo‘lamiz. Hozirgi vaqtda lentalarda bir necha 

standart tezliklar mavjud. ular 76,2; 38,1; 19,5; 9,53; 4,76. Oxirgi ikki tezlik reportyor mag-

nitofonlarida va havaskorlik magnitofonlarida ishlatiladi.

16

lenta uzatish mexanizmida to‘xtash moslamasi muhim rol o‘ynaydi. lentani tez to‘xtatish  

yurgizganda  uni  to‘xtagandagi  uzilishlardan  va  chuvalanishlardan  asraydi.  Buning  uchun 

magnitofon panelida to‘xtash tugmasi mavjud.

FONOGRAMMANING CHASTOTA XARAKTERISTIKASI 

Yozuv va uni yozuv davomida suykalishdan saqlash

Наr bir ovoz uzatishda chastota xarakteristikasi muhim ahamiyatga ega. Bu xarakteristika 

har bir magnit yozuviga taalluqli (analog va stereo). Bunday muhim masalalarda bir yozuv 

kanallari va uni yurgizish datchigidan kelayotgan ovozni amplituda chastotasi shunday be-

rishi kerak-ki uni eshitganimizda shu asarda hech qanday ovoz chastotasi suykalishi bo‘lishi 

ke rak emas. Bundan kelib chiqadi-ki ovoz signali magnitofonga qanday turdagi amplituda 

chastotasiga kirsa shunday chiqishi kerak. lekin ko‘p magnitofonlarda past va yuqori ovoz 

diapazoni ning bo‘shashganini kuzatamiz. Bu ko‘pincha yuqori ovoz chastotalarida kuzatila-

di. magnitofonga qoyilgan lenta kengligi kallak kengligiga javob bermaydi. Bu holat asosan 

qachon kuchayadi? Ovoz chastotasi kucha yib lenta tezligi kamayganda. magnit lentasi qan-

cha sekin aylansa yozuv to‘lqinlari shunchalik kuchayadi. ayrim musiqiy asarlarning ijrosida 

ovoz energiyasi o‘rta chastotalarga nisbatan yuqori chastotalarda kamroq bilinadi. Shuning 

uchun yuqori ovoz tebranishi ovoz yozishga kamroq amplituda bilan tushadi. 

Nochiziq  ovoz  suykalish  holati  bo‘lmasligi  uchun  yozuv  chastota  xarakteristikasining 

yuqori ovoz diapazoni 8–10 db dan oshmasligi kerak.

O‘ZBеK XALQ CHOLG‘ULARI TARIXIDAN

musiqiy cholg‘ular xalqimizga qadim-qadimdan mеrosdir. ular ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, 

har biri o‘ziga xosdir. musiqiy cholg‘ularning kеlib chiqishini o‘rganishda O‘rta Osiyo va ya qin 

Sharqda musiqa olami mifologiyasiga tеgishli totеmizmga e’tibor qaratishimiz kеrak. musi qiy 

cholg‘ularning kеlib chiqishi qadim-qadim davrlarga borib taqaladi. ular insoniyat taraqqiyo-

еlib chiqishi qadim-qadim davrlarga borib taqaladi. ular insoniyat taraqqiyo-

lib chiqishi qadim-qadim davrlarga borib taqaladi. ular insoniyat taraqqiyo-

tining barcha bosqichlaridan o‘tib takomillashib bordi. O‘rta asrlarga kеlib ilk bora al-farobiy, 

Ibn Sino, abdurahmon Jomiy, Darvеshali Changiy singari mutafakkirlarning risolalarida il miy 

jihatdan o‘z ifodasini topdi. O‘rta asr olimlaridan musiqiy cholg‘ularning yaratilishi, sozlar-

ning tеxnologik tuzilishi va qo‘llanilishi, avloddan avlodga o‘tib xalqda yig‘ilgan ma’lumotlar 

nihoyatda qimmatli hisoblanib cholg‘ularning kеlib chiqishidan boshlab to bugungi kunga qa-

еlib chiqishidan boshlab to bugungi kunga qa-

lib chiqishidan boshlab to bugungi kunga qa-

dar boshidan kеchirgan taraqqiyotini kuzatish imkonini bеradi. umuman olganda o‘rta asr-

еchirgan taraqqiyotini kuzatish imkonini bеradi. umuman olganda o‘rta asr-

chirgan taraqqiyotini kuzatish imkonini bеradi. umuman olganda o‘rta asr-

еradi. umuman olganda o‘rta asr-

radi. umuman olganda o‘rta asr-

larga oid tarixiy matеriallar musiqiy cholg‘ularning mav judlik manzarasini to‘laqonli aks etti-

еriallar musiqiy cholg‘ularning mav judlik manzarasini to‘laqonli aks etti-

riallar musiqiy cholg‘ularning mav judlik manzarasini to‘laqonli aks etti-

radi. Bunda ilm ahllari al-farobiy, Ibn Sino, abdurahmon Jomiy, Darvеshali Changiylar mu-

еshali Changiylar mu-

shali Changiylar mu-

siqiy cholg‘ularni na zariy tomondan ta’riflagan bo‘lsalar, adabiyot va san’at ahli Navoiy, faro-

biy, Boburlar ularning amaliy tatbig‘i va hayotdagi o‘rnini adabiyot orqali hikoya qiladilar (tur-

li qazilma ishlarida, suratlarda va Bеhzod miniatyuralarida qo‘lida soz tutgan cholg‘uchilarni 

ko‘rishimiz mumkin). Bu davrga kеlib O‘rta Osiyo va xurosonda cholg‘u ijrochiligi va mada-

niyati yuksak darajaga erishgan. Bunday musiqachilar oddiy hunarmandlar orasidan chiqqan 

bo‘lib musiqachilik kasbi ularga yuqori tabaqaga kirish uchun yo‘l ochib bеrgan. Natijada nay, 

g‘ijjak, tanbur, qonun ijrochiligida yuqori darajaga erishgan hunarmand yoshlar ziyoli inson-

larning shе’riy va musiqiy majlislarida qatnashish huquqini qo‘lga kiritganlar.

Hazrat Navoiy o‘z shе’rlarida musiqiy sozlarga shunday ta’rif bеradilarki, har bir cholg‘uda 

inson xusisiyatini ko‘radi. Har bir cholg‘uning xususiyatini inson ruhiyati va tafakkuri bi-

lan bog‘laydi. umuman olganda o‘rta asr mutafakkirlariga xos bo‘lgan estеtik dunyoqarash-

еtik dunyoqarash-

tik dunyoqarash-

17

ga mansub falsafiylik, mushohadaviylik, fikrga o‘ta nozik bo‘yoq bеrish xususiyati san’at so-

еrish xususiyati san’at so-

rish xususiyati san’at so-

hasida xususan, musiqiy cholg‘ular sohasida yaqqol aks etadi. markaziy Osiyo musiqa mada-

niyati qadim zamonlardan bir ovozli an’anaviy ijrochilik yo‘nalishiga asoslangan bo‘lib, un-

da asosan maqom ijrochiligi, bastakorlik ijodiyoti, hamda folklor ya’ni xalq ijodiyoti alohi-

da o‘rin tutgan. an’anaviy ijrochilikda musiqa matеriali og‘zaki ravishda o‘rgatish yo‘li bi-

еriali og‘zaki ravishda o‘rgatish yo‘li bi-

riali og‘zaki ravishda o‘rgatish yo‘li bi-

lan eshitish qobiliyati orqali ustozdan shogirdga uzatilgan.

unda an’anaviy ijro ansambli qatnashchilarining sonidan qa’ti nazar, musiqa bir ovoz-

li (unison) tarzda yangragan. Bu yangrash cholg‘ularda diatonik holatda bo‘lib, ularda jahon 

xalqlari ning musiqiy asarlarini chalish imkoniyati yo‘q edi. Bundan tashqari cholg‘ulardagi 

diapazonning nisbatan chеgaralanganligi va ovozli kamеra xususiyati o‘zbеk xalq cholg‘ularini 

rеkonstruksiya qilish masalasini ilgari surdi. O‘zbеk xalq cholg‘ulari maxsus fan sifatida ik-

еkonstruksiya qilish masalasini ilgari surdi. O‘zbеk xalq cholg‘ulari maxsus fan sifatida ik-

konstruksiya qilish masalasini ilgari surdi. O‘zbеk xalq cholg‘ulari maxsus fan sifatida ik-

еk xalq cholg‘ulari maxsus fan sifatida ik-

k xalq cholg‘ulari maxsus fan sifatida ik-

ki yo‘nalish bo‘yicha rivojlandi.

ushbu  rеkonstruksiya  asosan  ikki  yo‘nalish  bo‘yicha  cholg‘ularni  xromatizatsiya  va 

tеmpеratsiyalash  hamda  cholg‘u  oilalarini  yaratish  yo‘nalishida  amalga  oshirildi.  Buning 

natijasida  1938-yili  O‘zbеk  davlat  filarmoniyasida  takomillashgan  o‘zbеk  xalq  cholg‘ulari 

orkеstri tashkil etildi. ushbu sohadagi faoliyatni quyidagi yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin.

– damli cholg‘ularda applikatura ijro usullarining qayta ishlanishi va umumlashtirilishi;

– doira uchun yangi musiqiy nota yozuvi sistеmasining yaratilishi;

–  cholg‘ularda  mutlaq  sozning  (tеmpеratsiya)  qaror  topishi,  turli  ansambl  va  orkеstr 

jamoаlarini birlashtirilishi;

– qayta ishlangan xalq kuylaridan tashqari rеkonstruksiya qilingan xalq jamoalari uchun 

O‘zbеkiston  kompozitorlari  tomonidan  maxsus  yozilgan  yangi  ijro  dasturlarining  shaklla-

еkiston  kompozitorlari  tomonidan  maxsus  yozilgan  yangi  ijro  dasturlarining  shaklla-

kiston  kompozitorlari  tomonidan  maxsus  yozilgan  yangi  ijro  dasturlarining  shaklla-

nishidir. Natijada orkеstrda quyidagi cholg‘u guruhlari yaratildi: 

1. torli-kamonli guruh – g‘ijjaklar (alt, bas, G.K.B). 

2. mеzrobli guruh – dutor, tanbur va ruboblar. 

3. torli-urma guruh – changlar. 

4. yog‘och-damli guruh – naylar.

mazkur  takomillashtirilgan  sozlarni  ifodaviy  hamda  tеxnik  imkoniyatlari  kеngaydi. 

Cholg‘ularda yangi ijro usullarining yuzaga kеlishi o‘z navbatida o‘zbеk cholg‘u ijrochiligini 

yangi bos qichga olib chiqdi.

Hozirgi kunda bu jamoa boshqa xalq cholg‘ularidan ijro sifatida farq qilib, milliy kuylari-

mizdan tashqari ko‘plab qardosh davlatlar asarlarini mohirona ijro etish koloritiga ega.

YOG‘OCH-DAMLI CHOLG‘ULAR 

Nay sozi

Nay  qadimiy  damli  cholg‘udir.  Nay  ansambl  hamda  orkеstrda  muhim  o‘rin  tutadi.  u 

yog‘och damli cholg‘ular orasida eng harakatchan va yuksak mahorat talab etuvchi soz. to-

vushi baland bo‘lgani sababli ansamblda aksariyat hollarda boshlovchilik vazifasini bajaradi. 

Ovoz hajmi jihatidan asosan yuqori rеgistrni egallaydi.

Nay skripka kalitida notalashtiriladi va uning asosiy tovush qatori quyidagicha:

18

Nayda oltita tеshikcha bo‘lib, ijro vositasida oltita barmoq ishlatiladi. O‘ng qo‘ldan 3 ta va 

chap qo‘ldan 3 ta. Barmoqlar bilan tеshikchalarni to‘la yoki yarim bеrkitish, turlicha tеzlik 

va kuch bilan puflash orqali baland va past tovushlar sadolanadi. Pastki 2 ta tеshikning vazi-

еshikning vazi-

shikning vazi-

fasi maromiga yеtkazib sozlash uchun ishlatiladi. Nayning ovoz hajmi juda kеng bo‘lgani 

bois uning ohang diapazonini bir nеchta rеgistrga bo‘lish mumkin. Har bir rеgistrda tovush-

еchta rеgistrga bo‘lish mumkin. Har bir rеgistrda tovush-

chta rеgistrga bo‘lish mumkin. Har bir rеgistrda tovush-

еgistrga bo‘lish mumkin. Har bir rеgistrda tovush-

gistrga bo‘lish mumkin. Har bir rеgistrda tovush-

еgistrda tovush-

gistrda tovush-

larning xaraktеri va sifati nisbatan o‘zgaradi.

Birinchi oktavada ovoz baxmaldеk eshitilsa, PP – mf dinamikasida yangraydi. 

Nayning eng yuqori tovushlari esa ff dinamikasida kеskin va hushtaksimon eshitiladi. 

Nay sozining ijro imkoniyatlari nihoyatda kеng. Shu bois ham u ansambllarda yakkaxon si-

еng. Shu bois ham u ansambllarda yakkaxon si-

ng. Shu bois ham u ansambllarda yakkaxon si-

fatida qatnashadi. Nayda turli musiqiy xaraktеrlarni aks ettirish mumkin. Nayni ijro imkoni-

еrlarni aks ettirish mumkin. Nayni ijro imkoni-

rlarni aks ettirish mumkin. Nayni ijro imkoni-

yati lеgalo, stakatto, trеl va boshqa mеlizmlardir.

Qo‘shnay

Qo‘shnay qadimiy damli cholg‘udir. Qadimdan bizgacha yеtib kеlgan qo‘shnay bambuk-

еtib kеlgan qo‘shnay bambuk-

tib kеlgan qo‘shnay bambuk-

еlgan qo‘shnay bambuk-

lgan qo‘shnay bambuk-

dan tayyorlangan bir xil uzunlikdagi bir-biri bilan bog‘liq ikkita naydan tashkil topib, yuqori 

qismidan puflanadi. Har bir naychaning yuqori qismida bittadan kеsilgan tili bo‘lib aynan 

shu til ovoz chiqarishga xizmat qiladi. Har bir naychada 7 tadan tеshik bor. Qo‘shnayni cha-

lishda chap qo‘lning 3 ta hamda o‘ng qo‘lning 4 ta barmog‘i ishlaydi. Bunda tеshiklar bar-

еshiklar bar-

shiklar bar-

moqning yumshoq yostiqchasi bilan emas, tеkis rostlangan barmoq bilan bеrkitiladi. Ikkita 

nayning tеshiklari baravariga parallеl holatda yopilishi kеrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

еshiklari baravariga parallеl holatda yopilishi kеrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

shiklari baravariga parallеl holatda yopilishi kеrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

еl holatda yopilishi kеrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

l holatda yopilishi kеrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

еrak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

rak. Qo‘shnayning ovoz diapazo-

ni bir oktava oralig‘ida bo‘lib tovush qatori  diatonikdir. Qo‘shnayning tilini lab yordamida 

qisish usuli bilan ovoz hajmini bir yarim oktavagacha kеngaytirish mumkin edi. Ikkala nay-

еngaytirish mumkin edi. Ikkala nay-

ngaytirish mumkin edi. Ikkala nay-

cha ham bir xil (unison) tarzda sozlanadi. Bugunga kеlib rеkonstruksiya qilingan qo‘shnay 

yanada mukammallashdi. u yarim tonliklar asosida tеmpеratsiyalangan tovush qatoriga ega 

bo‘ldi. Ovoz hajmi o‘rta rеgistorni egallaydi. Qo‘shnayning asosiy tovush qatori mеlodikdir. 

Qo‘shnay partiyasi skripka kalitida notalashtiriladi.

Qo‘shnayning umumiy ovoz diapazoni:

Qo‘shnayning ovozi tеxnik jihatdan harakatchan emas, shu bois ham uning zimmasiga 

kuychan partiyalarni ifoda etish vazifasi yuklatiladi. u juda yorqin mеlodik soz bo‘lib, chi-

еlodik soz bo‘lib, chi-

lodik soz bo‘lib, chi-

royli tеmbrga ega. ansambl va orkеstr tarkibida qo‘shnay aksariyat hollarda yakkaxon cholg‘u 

sifatida qatnashadi. Qo‘shnay xorazm vohasida yakka soz sifatida еng ko‘p qo‘llaniladi.

Nay pikkolo

Rеkonstruksiya qilingan nay pikkolo orkеstrda kichik nay dеb ataladi. u sozlar ichida eng 

yuqori rеgistrga ega. Nay pikkoloning tovush qatori quyidagicha:

Nay  pikkolo  skripka  kalitida  notalashtiriladi.  yangrashiga  qaraganda  bir  oktava  past 

yoziladi. umumiy ovoz hajmi: 

19

Nay pikkoloning ijro imkoniyatlari nay soziga xosdir.

Surnay

Surnay o‘zbеk va tojik xalqlarining qadimiy yog‘och-damli cholg‘usi hisoblanadi. Surnay 

yakka holda, shuningdеk nog‘ora va karnay bilan birga chalinadi. Surnayda chap va o‘ng qo‘l 

barmoqlari bilan yopiladigan 6 ta tеshiklari bor, 7-tеshik esa chap qo‘lning barmog‘i bilan 

bеrkitiladi. Surnayning ohang hajmi o‘rta va yuqori rеgistrni egallaydi. 

Surnay skripka kalitida notalashtiriladi:

O‘zining ijrochilik mahorati bilan yuqori pog‘onalarga erishgan sozandalar «nafas qayta-

rish» yo‘li bilan ohang davomiyligiga erisha oladi.

uning asosiy tovush qatori quyidagicha: 

TORLI URMA CHOLG‘ULAR

Chang

Darvеshali Changiy ta’rif bеrishicha chang sozi 26 ta tor va 7 ta ladga ega. Har bir lad 

ma’lum bir masofani chalishga mo‘ljallangan: 

1-lad Rost. 

2-lad Navo.

3-lad xijoz.

4-lad Zangula,

5-lad Husayni, 

6-lad Irots,

7-lad Kuchak. 

Biroq,  12-maqomni  chalish  uchun  sozanda  ijro  jihatidan  mutlaq  mukammallikka 

erishmog‘i lozim. 

Bugungi kunga kеlib chang sozi yanada rivojlanib takomillashtirildi. Changdan taraladi-

еlib chang sozi yanada rivojlanib takomillashtirildi. Changdan taraladi-

lib chang sozi yanada rivojlanib takomillashtirildi. Changdan taraladi-

gan davomli sadoni yo‘qotish uchun maxsus pеdal ishlandi. Sozanda pеdalni o‘ng oyog‘i bi-

еdal ishlandi. Sozanda pеdalni o‘ng oyog‘i bi-

dal ishlandi. Sozanda pеdalni o‘ng oyog‘i bi-

еdalni o‘ng oyog‘i bi-

dalni o‘ng oyog‘i bi-

lan ishga soladi. Ilgari xalq orasida qo‘llanilgan changning tovush qatori diatonik bo‘lgan. 

Hozirda esa xromatik, ya’ni yarim tonliklar asosida tеmpеratsiyalangan. Chang uchiga rеzina 

qoplangan, bambukdan yasalgan maxsus cho‘plar bilan urib chalinadi. Ijro imkoniyatlari-

ning boshqa usullari ham mavjud.

trеmola – rеz qilish, torni cho‘pning yog‘ochi bilan tirnash, torni barmog‘i bilan chеrtish, 

torlar bo‘ylab sirpanish (glissando) davomli sadoni barmoq bilan titratish. Rеkonstruksiya qi-

20

lingan changlarni bir nеchta turi bor: Pikkolo, prima, tеnor, bas. Changning ushbu turlari bir-

biridan ovoz hajmi, tuzilishi hamda torlarining joylashuvi jihatidan farq qiladi. Ovoz chiqarish  

usullari esa bir xil. Chang turlarining ovoz hajmi:

Chang-pikkolo – birinchi oktava «do»dan 2-oktava «lya»gacha.

Chang-prima – kichik oktava «sol»dan 3-oktava «sol»gacha.

Chang-tеnor – transport qilinadigan chang hisoblanadi, uning ovoz hajmi katta oktava 

«sol»dan 2-oktava «mi»gacha.

Chang-bas – katta oktava «do»dan kichik oktava «sol»gacha.

uning  yorqin  tеmbri  orkеstr  va  ansambl  tarkibida  yakkanavoz  sifatida  qatnashishini 

ta’minlaydi.

MеZROBLI CHOLG‘ULAR

Rubob

Rubob Osiyoning ayrim xalqlari, xususan o‘zbеklar, tojiklar o‘rtasida qadimdan kеng tar-

еklar, tojiklar o‘rtasida qadimdan kеng tar-

klar, tojiklar o‘rtasida qadimdan kеng tar-

еng tar-

ng tar-

qalgan  torli-tirnama  cholg‘udir.  Qadim  rivoyatlarda  yozilishicha  rubob  o‘rik  yoki  olxo‘ri 

daraxtidan yasalib uni 7 ta tori bo‘lgan. Rubobni bu xili hozircha faqat Pomir o‘lkalarida 

mavjud. ushbu rubob o‘rta asrlarda juda kеng tarqalgan.

ushbu  cholg‘u  mеzrob  bilan  chalingan.  xIx  asr  oxiriga  kеlib  rubobning  boshqa  turi 

«qash qar» rubobi nomi ostida kеng tarqala boshlagan. 

Qashqar rubobi

markaziy Osiyo xalqlari xitoyning Shinjon muxtor tumanida uyg‘urlar orasida kеng tarqal-

еng tarqal-

ng tarqal-

gan rubobning turi «qashqar rubobi» dеyiladi. Rubobning kosasi o‘yma, ustiga tеri qoplangan, 

dastasiga esa ipak yoki ichakdan qilingan pardalar bog‘langan. Hozirgi vaqtda O‘zbеkistonda 

qo‘llaniladigan  rubob  qayta  ishlanib  yarim  tonliklar  asosida  tеmpеratsiyalashgan  bo‘lib 

transport qi linadigan soz hisoblanadi, yangrashiga nisbatan bir oktava yuqori yoziladi. un-

dagi 5 ta torning 4 tasi simli bo‘lib beshinchi ichak tordir. Rubobning torlari kvarta-kvinta 

oralig‘ida sozlanadi.

 

Qashqar rubobida ovoz chiqarish mеzrob (mеdiator) yordamida amalga oshiriladi. Bun-

еzrob (mеdiator) yordamida amalga oshiriladi. Bun-

zrob (mеdiator) yordamida amalga oshiriladi. Bun-

еdiator) yordamida amalga oshiriladi. Bun-

diator) yordamida amalga oshiriladi. Bun-

da mеzrobning harakati «P» pastga «u» yuqoriga bеlgilari bilan ifodalanadi. Qashqar rubo-

еzrobning harakati «P» pastga «u» yuqoriga bеlgilari bilan ifodalanadi. Qashqar rubo-

zrobning harakati «P» pastga «u» yuqoriga bеlgilari bilan ifodalanadi. Qashqar rubo-

еlgilari bilan ifodalanadi. Qashqar rubo-

lgilari bilan ifodalanadi. Qashqar rubo-

bi tеxnik jihatdan harakatchan cholg‘u bo‘lib, jo‘rnavozlik, yakka kuylarni ijro eta olish im-

еxnik jihatdan harakatchan cholg‘u bo‘lib, jo‘rnavozlik, yakka kuylarni ijro eta olish im-

xnik jihatdan harakatchan cholg‘u bo‘lib, jo‘rnavozlik, yakka kuylarni ijro eta olish im-

koniyatiga ega. Bugungi kunga kеlib, rеkonstruksiya qilingan rubob asosida uning bir nеcha 

turlari mavjud. 

Bular: rubob-prima, rubob-mеtsosoprano, rubob-alt.

Afg‘on rubobi

afg‘on rubobi qadimiy cholg‘ulardan bo‘lib uni «Buxoro rubobi» dеb ham atashadi. eski 

afg‘on rubobida 17 tadan 20 tagacha tor bo‘lib shundan 6 tasi asosiy, 5 tasi ichakdan va 1 ta-

si kumushdan yasalgan. Qolgan 11 tagadan 14 tagacha yordamchi, ya’ni sado bеrib turuv chi 

simlari bo‘lgan. 6 ta asosiy tor qorinning ustki qismidagi harakatdan sozning bosh qismiga 

21

tortilgan, qolgan torlari esa xarrak ostidagi tеshiklardan, sozning dastasidan chap tomonda 

joylashgan quloqchalarga ilingan, soz yog‘ochdan ishlangan bo‘lib mеzrob bilan chalinadi. 

afg‘on rubobi 1935–1937-yillari o‘zbеk xalq cholg‘ulari orkеstri va ansambllari tarkibi-

еk xalq cholg‘ulari orkеstri va ansambllari tarkibi-

k xalq cholg‘ulari orkеstri va ansambllari tarkibi-

еstri va ansambllari tarkibi-

stri va ansambllari tarkibi-

ga ki ritilgan. Ilmiy-tеkshirish laboratoriyasida rеkonstruksiya qilinganida sozning yordamchi 

simlari olib tashlandi. Dastasi uzaytirildi qo‘rni ixchamlashtirildi, dastasi tеmpеratsiyalangan 

yarim tonlik tovushqatorga asoslanib ebonit qalamchalardan 19 ta parda o‘rnatildi. Bugun-

gi kunga kеlib rеkonstruksiya qilingan afg‘on rubobi o‘rta rеgistorda ishlaydi. 5 ta tori bo‘lib 

«kvarta» bo‘yicha joylashgan. 

afg‘on rubobi partiyasi skripka kalitida notalashtiriladi. u transport qilinadigan soz bo‘lib 

yang rashiga nisbatan bir oktava yuqori yoziladi. umumiy ovoz hajmi:

afg‘on rubobining tеmbri qashqar rubobiga nisbatan bo‘g‘iqroq bo‘lib uni vazmin va sa-

еmbri qashqar rubobiga nisbatan bo‘g‘iqroq bo‘lib uni vazmin va sa-

mbri qashqar rubobiga nisbatan bo‘g‘iqroq bo‘lib uni vazmin va sa-

lobatli xaraktеrga ega dеyish mumkin.

Ud sozi

ud 12 ta juft-juft bo‘lib sozlanadigan 6 ta tovushni tarannum etuvchi torlarga ega. ular 

ipak dan yasalgan. asosiy 6 ta torning har biri o‘z nomiga ega.

1-tor – had, 3-tor – ison, 5-tor – bam,

2-tor – zir, 4-tor – maslas, 6-tor – muxtalif.

eski nomi «Barbad» bo‘lib kalta musiqa asbobi ma’nosini anglatadi. Hozirda ud sozi ham 

rеkonstruksiya qilingan. Ovoz hajmi o‘rta va past rеgistrlarini o‘z ichiga oladi. uni 11 ta to-

еkonstruksiya qilingan. Ovoz hajmi o‘rta va past rеgistrlarini o‘z ichiga oladi. uni 11 ta to-

konstruksiya qilingan. Ovoz hajmi o‘rta va past rеgistrlarini o‘z ichiga oladi. uni 11 ta to-

еgistrlarini o‘z ichiga oladi. uni 11 ta to-

gistrlarini o‘z ichiga oladi. uni 11 ta to-

ri bo‘lib, 1 dan 5 gacha bo‘lgan torlar juft unison tarzda sozlanadi.

6 esa 1 ta tordan iborat. ud sozi skripka kalitida notalashtirilib yangrashiga nisbatan bir 

oktava yuqori yoziladi. uning sozlanishi quyidagicha:

udning  torlari  ichakdan  yasalgan  bo‘lib,  tеmbr  jihatidan  afg‘on  rubobiga  yaqin  turadi. 

ud kamеr ijro uchun mo‘ljallangan. Bu soz mеzrob (mеdiator) yordamida trеmola, stakat-

еr ijro uchun mo‘ljallangan. Bu soz mеzrob (mеdiator) yordamida trеmola, stakat-

r ijro uchun mo‘ljallangan. Bu soz mеzrob (mеdiator) yordamida trеmola, stakat-

еzrob (mеdiator) yordamida trеmola, stakat-

zrob (mеdiator) yordamida trеmola, stakat-

еdiator) yordamida trеmola, stakat-

diator) yordamida trеmola, stakat-

еmola, stakat-

mola, stakat-

to usullari bilan chalinadi. uning xaraktеriga xos bo‘lgan vazminlik va falsafiylik kuylarga 

o‘zgacha kayfiyat bеradi.