Murojaat gaplarda gender shakllarining ifodalanishi

o`layjon.
(E.A’zam “Guli guli”) 

Barakalla, 
tasadduq! – 
deydi Ermon buva jilmayib. – Umringizdan baraka 
toping... (“Dunyoning ishlari”) 
2.
Duoyibad murojaatlarda esa so`zlovchining birinchi o`rinda qattiq 
nafratlanish, jirkanish kabi tuyg`ularni anglaymiz: 
o
Muncha xor qildinglar 
lahatga kirgurni
, 
juvon o`lmagurlar!.. 
(“Opa-
singillar”) 
o
Imoning kuygurlar
! Bir mo`min bandani o`ldirasanmi! — dedim. (“Ot 
kishnagan oqshom”). 
О‘zbeklar muloqot madaniyatiga xos katta yoshli suhbatdoshlarga hurmat 
murojaat shakllari orqali ham ifodalanadi. О‘zbek muloqot xulqida, asosan, katta 
yoshli kishilarga “siz” lab murojaat qilinadi. Bunday holat begona kishilarga 
murojaat qilishda ham uchrab turadi. “Sen/siz shakllarining almashinishi ijtimoiy 
vazifa-mavqelarning о‘zgarishi bilan kо‘rinadi: shunchaki tanish bо‘lgan 
kishilarning qadrdonlashishi, sharoitning rasmiydan norasmiyga о‘tishi yoki 
aksincha”
15
.Bundan tashqari, yoshi katta sо‘zlovchilar nutqidagi murojaat shakllari 
о‘zining ma’no bо‘yoqdorligi bilan ham xarakterlanadi. Ular nutqida “bо‘tam”, 
15
IskandarovaSh. “О‘zbeknutqodatiningmuloqotshakllari”, fil.fan.nomz.diss.avt.ref. T., 1993y. –B 16. 

---

39 
“arslonim”, “toychog‘im”, “jonim”, “bolam”, “farzandi aziz”, “sher о‘g‘il” kabi 
murojaat shakllari hamda tinglovchining ismiga “xon”, “jon” kabi qо‘shimchalarni 
qо‘shish holatlari uchraydi. 
Demak, murojaat shakllari insonlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatni, yosh 
darajasini ifodalaydi. Murojaat shakli sifatida qo`llangan so`z va so`zlar 
qo`shilmasida ma’lum bir davr ijtimoiy mazmuni ham aks etadi. Ular orqali biz 
nutq qaratilgan obyekt haqida ma’lumotlar olamiz. Ayniqsa, so`zlovchining unga 
bo`lgan subyektiv munosabati bahosini bilishimiz mumkin.