Муратов Д., Алимова М., Каримов Ж., Нажмиддинов Ж., Жўраев Ш. Диншунослик ўзбекистон республикаси

Таянч тушунчалар: диний ташкилотлар, диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари, конфессия, масжид, виждон эркинлиги, эътиқод эркинлиги, даҳрий­­ – атеист, диннинг давлатдан ажратилиш, секуляризм.
Мавзу ўқув мақсади: Талабаларда давлат ва дин муносабатларининг жаҳонда тарқалган шакллари, Ўзбекистон Республикасида давлат ва дин муносабатларининг ўзига хос жиҳатлари, виждон эркинлигининг мазмун-моҳияти, Ўзбекистон Республикасида диний ташкилотлар фаолиятининг қонунчилик асослари ҳақида билимларини ошириш.


1. Дин ва давлат ўртасидаги муносабатларни тартибга солишнинг типлари. Ривожланган демократик йўлдан кетаётган давлатларнинг ҳозирги замонда динга муносабати асосан виждон эркинлигини таъминлаш ва диний бағрикенгликка асосланган. Шунга қарамай, бугунги кунда давлат ва дин ўртасидаги муносабатлар ўз мазмуни, моҳияти, шакллари ва усулларига кўра турли давлатларда ўзига хосликка эга. Шу муносабат билан дин ва давлат ўртасидаги муносабатнинг типлари, моделлари ҳақида фикр юритиш мумкин.
Ҳозирда давлат билан дин (диний ташкилотлар) ўртасидаги муносабатларни тартибга солишнинг турли шакллари мавжуд бўлиб, улар бугунга келиб қуйидаги учта асосий туркумга ажратилади:
1. Давлат-диний ташкилот модели – идентификацион модель. Бундай моделни биз, мисол учун, Дания, Англия, Греция, Швеция, Финляндия, Норвегияда (яъни Европа иттифоқининг деярли учдан бир қисмида), Саудия Арабистони, Бруней қироллиги, Қатар, Эрон ислом республикасида кузатишимиз мумкин.
2. Сепарацион, яъни давлат диндан ажратилганлигига асосланган модель. Давлат билан дин ўртасидаги муносабатларни тартибга солишнинг бу турига АҚШ, Франция, Нидерландия, Туркия, МДҲ давлатлари, жумладан Ўзбекистон Республикаси каби давлатларни мисол сифатида келтириш мумкин.
3. Кооперацион – нейтралитет модели. Германия, Испания, Италия, Бельгия, Люксембург, Австрия каби мамлакатларида ўз аксини топган.
Идентификацион модель муайян тарихий шарт-шароитлардан келиб чиққан ҳолда, Европанинг айрим мамлакатларида давлат динини расмий белгилаш принципига амал қилади. Жумладан, ҳозирги кунда англикан черкови (расмий номланиши – Англия черкови) давлат мақомига эгадир. Қироликдаги диний ташкилотларнинг ўрни-мавқеи бир қатор парламент томонидан қабул қилинган қонунлар ҳамда давлат ва диний ташкилот ўртасидаги келишув-битимлари билан белгиланади. Шундай ҳужжатлардан энг муҳими – 1534 йили қабул қилинган «Супрематия (устуворлик) тўғрисидаги акт»дир. Унга биноан қирол англикан черков раҳбари ҳисобланади (1952 йилданг буён қиролича). Монарх ҳукумат тавсиясига биноан епископларни тайинлайди. Бундай епископларнинг аксарият қисми лордлар палатасининг аъзоларидир.
Барча дин хизматчиларидан сан (диний унвон)га бағишлаш жараёнида қиролга итоаткорлик тўғрисида қасамёд қилиши талаб этилади. Шунингдек, черковнинг муҳим ҳужжатлари, шунингдек англикан черковининг Бош синоди қарорлари, қонуний кучга киришидан аввал, парламент томонидан тасдиқланиши ва қирол томонидан маъқулланиши лозим. Англикан черкови хизматчилари томонидан расмийлаштирилган никоҳлар юридик кучга эга. Диний ташкилот ўзининг барча маблағларини бевосита эмас, балки «Черков ваколатдорлари» номли давлат молиявий ташкилоти орқали тасарруф этади. Бу ташкилот қўлида Англия черковига расмий тегишли бўлган барча молия-маблағлар тўпланади.
Швеция, Дания ва Норвегияда диний ташкилотнинг мақоми бошқа мамлакатларда бўлган мақомидан жиддий фарқ қилади. Скандинавия мамлакатларининг характерли белгиси – протестантизмнинг қатъий устуворлиги ҳисобланади - бу мамлакатларда аҳолининг 90 фоизидан кўпроғи протестант черковига мансубдир.
Яқин ва Ўрта шарқ мамлакатларининг аксариятида давлат дини сифатида ислом дини эътироф этилган бўлиб, кўпинча, бу ҳақда уларнинг номларида ҳам кўрсатилади: Покистон Ислом Республикаси, Эрон Ислом Республикаси. Шу билан бирга ислом Афғонистон, Миср, Ироқ, Жазоир, Тунис ва Иорданияда ҳам давлат дини сифатида эътироф этилган.
1979 йили 23 декабрда тасдиқланган Эрон Ислом Республикасининг Конституциясида айтилишича, «Эронда 12 та имомларнинг мавжудлигини назарда тутувчи жаъфария мазҳаби расмий дин сифатида эътироф этилади ҳамда бу қоида абадий ўзгармас бўлиб қолади» (12-модда). «Барча фуқаролик, молиявий, иқтисодий, маъмурий, маданий, ҳарбий, сиёсий ва бошқа қонун-қоидалар ислом нормалари асосида белгиланиши лозим» (4-модда).
Қирол бир вақтнинг ўзида ҳукумат раҳбари, олий бош қўмондон ва диний раҳбар сифатида намоён бўладиган, мутлақ теократик монархияга Саудия Арбистонини мисол қилиб келтирса бўлади. Бу мамлакат Конституцияда Қуръони карим ва Пайғамбар алайҳис-салом суннатлари ҳар қандай нормадан устун экани эътироф этилган. Саудия Арабистонида маҳаллий аҳоли тўлиқ ислом динига эътиқод қилади. Шунингдек, Макка ва Мадина шаҳарларига исломдан бошқа динга эътиқод қилувчи шахснинг кириши тақиқланади. Қиролликда суд ҳокимияти асосан шариат судлари томонидан Қуръон кўрсатмаларига амал қилган ҳолда амалга оширилади.
Исроилда эса яҳудийлик давлат дини бўлиб, бу мамлакатда дин давлат механизмининг бир қисми сифатида ўз аксини топган. Мамлакатда ягона конституция мавжуд бўлмай, унинг ўрнига Кнессет томонидан қабул қилинадиган қонунлар амал қилади. 1952 йилги қонунга биноан Исроил фуқаролиги яҳудийликдан бошқа динга эътиқод қилувчи ёки умуман динсиз яҳудийларга берилмайди. Синагога ва раввинатнинг жамият турли соҳалардаги аралашуви ниҳоятда кенг бўлиб, улар ўзлари томонидан чиқарилган турли кўрсатмалар орқали эътиқод қилувчи ҳаётининг турли жабҳаларини тартибга солади.
Айрим мамлакатларнинг конституцияларида диний ташкилотнинг давлатдан ажратилганлиги (сепарацион модель) мустаҳкамланган бўлиб, бунда давлат динни ўз фуқароларининг шахсий иши сифатида кўради. Бундай ҳолатни «эркин жамиятда эркин эътиқод» деган ибора билан изоҳласа бўлади.
Сепарацион модель вакилларидан бўлган АҚШда давлат ва диннинг бир-бири ишларига икки томонлама аралашмаслик, диний жамоаларнинг эркинлиги, диний конфессиялар ўртасида давлатнинг бетараф эканини назарда тутувчи диний ташкилотнинг давлатдан қатъий ажратилиши тамойили кенг ёйилган.
Диний ташкилотнинг давлатдан ажратилиши принципи бошқа шаклда ҳам намоён бўлиши мумкин. Европада бундай тизим диний ташкилотга қарши кураш жараёнлари натижаси сифатида шаклланди. XIX аср давомида Францияда давлат-дин муносабатлари ҳамкорликдан бутунлай узилишга қадар ўзгариб, 1905 йилдан черков давлатдан расмий равишда ажратилади. Шунга боғлиқ равишда 1905 йили Францияда қабул қилинган қонун қуйидагиларни тан олади:

1. 
   Виждон ва эътиқод эркинлиги;
   
2. 
   Давлат томонидан диний ташкилотлар ва уларни молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватланишининг тақиқланиши;
   
3. 
   Барча динларга, ҳеч бир истисносиз тенг муносабатда бўлиш.
   

Францияда қабули қилинган диннинг давлатдан ажратилиши тўғрисидаги қонун диний маросим ва урф-одатларни бажо келтириш давлат ҳокимияти рухсати ва назорати билан амалга оширилишини белгилаб қўйди.
Кооперацион, яъни нейтралитет моделига Германия федератив республикасини мисол тариқасида келтириш мумкин. ГФР да давлат билан диний ташкилот ўртасидаги муносабатларда давлат ҳокимиятининг устуворлиги эътироф этилган, давлат-диний ташкилот ҳуқуқи вужудга келди.
Веймар Конституцияси давридан бошлаб Германияда давлат-черков муносабатлари секулярлик тамойилига асосланади. Шунингдек, давлат ҳокимияти билан диний ташкилот мууносабатларида муайян масофа сақланади. Ҳозирги кунда бундай масофани «нейтралитет» термини билан аташ одат бўлган.
Ҳозирги кунда давлат-черков муносабатлари ГФР Асосий қонунининг 140-моддаси асосида тартибга солинади. Ўз навбатида конституциянинг мазкур моддаси 1919 йилги Веймар Конституциясининг 136-139, 141- моддаларидан ташкил топган. Мазкур қоидаларга биноан ГФР да давлат бирор динга расмий давлат дини мақомини бермайди.
ГФРда диний машғулотлар давлат билан диний ташкилот ўртасидаги ўзаро муносабатнинг ўзига хос ифодаси бўлиб, диний машғулотлар давлат билан диний ташкилотнинг умумий иши сифатида эътироф этилади. ГФР Конституциясининг 7-моддасига биноан, оммавий мактабларда диний таълим мажбурий предмет сифатида ўқитилади.
Кўриб чиқилаётган модель доирасида 1920 йилги Австрия конституциясида ҳам ўзига хосликлар бор. Унда ҳам виждон ва эътиқод эркинлиги тўлиқ эътироф этилади. Австрияда ҳам, ГФРда бўлгани каби, черков давлатдан ажратилмаган. Католик черкови давлат мақомига эга бўлмаса-да, диний соҳада ҳукмронлик қилади ва мафкуравий ҳаётнинг турли жабҳаларига жиддий таъсир кўрсатади. Эътиқод қилувчиларнинг тахминан 90% ни католиклар ташкил этади.
Юқоридаги давлатлар мисолидан кўриниб турибдики, хорижий мамлакатларда диний ташкилотларнинг ҳуқуқий мақомини, давлатнинг динга, виждон ва эътиқод эркинлигига бўлган муносабатини тартибга солувчи конституциявий ва қонунчилик нормалари ниҳоятда турли-тумандир. Конституциялар одатда, диний ташкилот билан давлат ўртасидаги ўзаро муносабат асослари, жамиятда диннинг тутган ўрни билан боғлиқ масалаларни тартибга солувчи махсус моддаларни, айрим ҳолларда эса бир-бутун бўлим ва бобларни ҳам ўзида акс эттиради. Умуман олганда эса, конституциялар конфессиялар ва эътиқод қилувчилар ҳуқуқларининг кафили бўлиб ҳисобланади.
Ўзбекистонда таркиб топган давлат ва дин ўртасидаги муносабат ўз моҳияти, мазмуни ва ҳуқуқий асосларига кўра сепарацион моделга, яъни давлатдан дин, умумтаълим мактабларидан диний таълимнинг ажратилганлиги ва виждон эркинлиги, конфессионал бағрикенглик таъминланганлигига асосланади.
Ўзбекистон дунёвий давлат бўлиб, мамлактимизда дин давлатдан алоҳида бўлиб, бу ҳақда мамлакатимиз Конституциясининг 61-моддасида шундай дейилади: «Диний ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган ҳамда қонун олдида тенгдирлар. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралашмайди».
Бу ғоя «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонуннинг 5-моддасида ҳам мустаҳкамланган бўлиб, унда ҳам диннинг давлатдан ажратилганлиги, ҳеч бир динга ёки диний эътиқодга бошқаларига нисбатан бирон-бир имтиёз ёки чеклашлар белгиланишига йўл қўйилмаслиги белгилаб қўйилган. Бу эса мамлакатимизда давлатнинг диний ишларга, диннинг эса давлат ишларига (қонун ҳужжатларида кўрсатилган ҳолатлар бундан мустасно, албатта) аралашмаслигини англатади.
Бунинг замирида давлат томонидан турли динларга эътиқод қилувчи ва динга эътиқод қилмайдиган фуқаролар, шу каби ташкилотлар ўртасида ўзаро муроса ва ҳурмат ўрнатилишига кўмаклашиши, улар ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган қарама-қаршилик ва кескинликларнинг олдини олиши, диний конфессиялар ўртасидаги тинчлик ва тотувликни қўллаб-қувватлаши, диний ташкилотлар зиммасига давлат ўзининг ҳеч қандай вазифасини бажаришни юкламаслиги, уларнинг қонун ҳужжатларига зид бўлмаган фаолиятига аралашмаслиги кабилар ётади.
Шу билан бирга Ўзбекистон Республикаси демократик принципларга содиқлигини ифодаси сифатда давлатнинг дин ва диний ташкилотлар билан ўзаро муносабатда қуйидаги приципларга амал қилишини эълон қилди:

•