Муратов Д., Алимова М., Каримов Ж., Нажмиддинов Ж., Жўраев Ш. Диншунослик ўзбекистон республикаси

Мазҳабсизлик ва унинг оқибатлари. Бугунги кунда турли гуруҳлар тарафидан мазҳабларни инкор қилиш ҳолатлари учраб турибди. Улар мазҳабсизлик ғоясини илгари суриб, асосий мақсадлари асрлар давомида амал қилиниб келинаётган фиқҳий мазҳабларни инкор қилишдан иборат. Мазҳабсизлик ғояси деярли 12 асрдан ортиқ вақт мобайнида яшаган минглаб уламоларнинг бутун умрларин давомида олган илмлари ва қолдирган меросларини, ёзган асарларини бекорга чиқаради. Шу билан бирга асрлар давомида амал қилиниб келинаётган анъаналар нотўғри, уларга амал қилган мусулмонлар эса адашган экан деган хулосага олиб келади. Бундан ташқари мусулмонлар бирлигини хавф остида қолдиради. Зеро, Муҳаммад пайғамбар (алайҳис-салом) ҳадисларида: «Аллоҳ умматимни залолатда жамламайди», «Мусулмонлар яхши деб билган нарса Аллоҳнинг ҳузурида ҳам яхшидир» (ҳадисларни Ҳоким Найсабурий ривоят қилган), дейилган. Мазҳаблар ҳам мусулмонларнинг бирлиги. Олимлар бутун умрини шариат илмига бағишлаб, ундаги ўта нозик масалаларни ўрганиш учун умрининг кўп йилларини бағишлаганлар, Қуръон ва ҳадисларда учрайдиган ва барча инсонлар тушуниши қийин бўлган ҳолатларни фаҳмлаш ва тушунишга осон шаклга келтириб сўнги хулосаларни берганлар.

Мазҳабсизлик ғоясини сохта салафийлар илгари сурмоқда. Уларнинг фикрича, фиқҳий мазҳаблар томонидан ишлаб чиқилган қоидаларни тўғри тушуниш усули сифатида тан олинмайди, балки шариат аҳкомларини тўғридан-тўғри амалга татбиқ этиш лозим деб ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, мазҳабсизларнинг даъвоси бўйича ҳар бир киши, ўзи Қуръондан ёки ҳадисдан ҳукм олиши мумкин. Чунки мужтаҳидларнинг хулосаси бошқалар учун асос бўла олмайди, ҳар бир одам ўзи фатво бериши мумкин. Уларнинг бу ғоясига амал қилинса, барча Қуръон ва ҳадисдан ҳукм олишга ўтса, жамият ҳаёти ўз-ўзидан издан чиқади. Чунончи тиббиёт, архитектура ва ҳоказо соҳа вакиллари ҳам ўзлари мустақил тарзда Қуръон ёки ҳадисларни ўрганиб ўз масалаларини ҳал этишлари лозим бўлиб қолар эди.
Мазҳабсизликни тарғиб қилаётган сохта салафийлик мафкурасига кўра фиқҳий мазҳаблар томонидан ишлаб чиқилган категориялар шариатни тўғри тушуниш услуби сифатида тан олинмайди, тўғридан-тўғри шариат аҳкомларини амалга татбиқ этиш энг тўғри йўл ҳисобланади.
Бу йўл билан минглаб олимларнинг машққат билан амалга оширган ишларини бекорга чиқаради. Шу билан бирга асрлар давомида мусулмонлар томонидан амал қилиниб келинаётган анъаналарни нотўғрига чиқариб, «ўтмишдаги мусулмонларни адашган эдилар» деган бузуқ хулосани беради. Бунинг натижасида мусулмонлар орасида парокандалик юз беради. Ҳозирги кундаги аҳли сунна вал жамоа мусулмонларининг барчаси тўрт мазҳабдан бирига эргашади. Шу билан бирга улар бир-бирини инкор қилмайди ва ақидада бир ҳисобланади.
Мазҳабсизларнинг даъволаридан яна бири фақат саҳиҳ ҳадисга амал қилиш лозим, чунки мужтаҳидлар ҳар хил фатво чиқарганлар, шунинг учун бу бўлиниш ҳисобланади, дейдилар. Аслида мазҳаблардаги бир масалага турлича қараш мужтаҳиднинг ўша масалани қандай тушуниши билан боғлиқ. Араб тили бой тил бўлгани сабабли, бир олим Қуръондаги сўзнинг бир маъносини қабул қилган бўлса, иккинчи мужтаҳид бошқа маъносини олган. Ҳукм ҳам, ҳадислардан ҳукм олиш ҳам шунга яраша бўлган. Бир мужтаҳид бир ҳадисни олган ва унга қарши бўлган ҳадисни эса, ҳукми ўчган деб, бошқа мужтаҳид эса, ўша ҳадисни ҳукми ўчмаган деб қабул қилган.
Булардан ташқари Пайғамбар (алайҳис-салом) томонидан саҳобийларга ҳам ўз ўрнига қараб турлича масалаҳатлар берилган. Саҳобийлар эса, турли жойларга тарқалиб, борган жойларида ўзлари билган илм билан бошқаларни таништирганлар. Шунга ўхшаш ва бошқа сабаблар билан мазҳаблар орасида бир масалага турлича фатволар бериш ҳолатлари пайдо бўлган. Шундай бўлсада мазҳаблар бир-бирларининг ҳукмларини хато деб ҳисобламайдилар ва бошқа ҳукмни ҳурмат қиладилар.
Шу ўринда фатво ва муфтий ҳақида тўхталиб ўтиш ўринли. «Фатво» деб луғатда «мушкул ишга жавоб қидириш», «саволга жавоб бериш», «шариат масалалари юзасидан фатво чиқармоқ», «маслаҳат бермоқ», «муфтийнинг хулосаси» деган маъноларни билдиради. Истилоҳда эса, «далилга асосланиб, шаръий ҳукмни сўровчига баён қилиб бериш» га фатво дейилади. Замонавий ҳанфий мазҳаби олимларидан бири фатвони «диний масалаларга жавоб беришдир», деган. «Муфтий» деб шариат ҳукмлари борасида фатво берадиган одамга айтилади. Фақиҳ Қарофий шундай деган: «Муфтийлар Аллоҳ таолонинг таржимонларидир. Чунки улар насс (Қуръон ва ҳадис)га таянган ҳолда ҳукм чиқарадилар». Имом Шотибий: «Муфтийлар уммат учун Расулуллоҳ (алайҳис-салом) мақомларида бўладилар. Бунга далил қилиб: «Олимлар пайғамбарларнинг меросхўрларидир. Пайғамбарлар динор ёки дирҳам эмас, балки илмни мерос қилиб қолдирганлар» (имом Термизий ривояти), ҳадисини келтирадилар» деб шарҳлаган.
Бугунги кундаги ҳанафий олимларидани бири шундай дейди: «Моҳир устозларнинг ҳузурида фиқҳни ўрганмаган кимсанинг фатво бериши мумкин эмас. Устозлар ҳузурида фиқҳни ўрганган кишининг фатво бериши мумкин бўлмаганидек, ўзи (мутақил равишда) фиқҳий китобларни мутолаа қилган кимсанинг ҳам фатво бериши мумкин эмас. Ҳатто у аҳком усуллари, қоидалари ва иллатлари билан танишиб чиқиб, малака ҳосил қилган бўлса ҳам, мўътабар китобларни бошқалардан ажратиб олган бўлса ҳам мумкин эмас».
Ҳатто Пайғамбар (алайҳис-салом) замонларида Қуръон оятлари нозил бўлаётганини ўз кўзлари билан кўрган ва дин илмларини У зотдан тўғридан-тўғри олган саҳобалар ҳам фатво беришдан эҳтиёт бўлиб ва хато қилишдан қўрқиб жавоб беришни бир-бирларига ҳавола қилиб «фалончидан сўра» деганлар.
Юқоридагилардан шундай хулоса қилиш мумкинки, барча одамларга, ҳатто у диний китобларни ўқиб тушунса ҳам диний масалаларда фатво бериши мумкин эмас. Балки фатво бериш чуқур билимли, шу соҳада ўзини кўрсатган мутахассис кишиларга мумкин бўлади. Бу фикрни қўллаш қуйидаги ривоят қўллайди. Кишилар муҳаддис олим, ҳанбалий мазҳаби асосчиси Аҳмад ибн Ҳанбалдан юз минг ҳадисни ёд билган одам фатво берса бўладими, деб сўраганларида, у киши, йўқ, деб жавоб берганлар. Сўровчилар ёдланиши лозим ҳадисларнинг сонини юз мингдан ошириб борганлар, имом Аҳмад йўқ, деб жавоб бераверганлар, беш юз мингга етганларида, умид қиламан, деганлар.
Одамлар шариат билимларини билиш даражасига кўра хос ва оммага бўлинади. Хос кишилар муайян соҳа билан шуғулланиб, уни мукаммал ўрганган мутахассислар ҳисобланади. Омма эса, ўзларининг касблари билан машғул бўлиб, керакли вақтда мутахассисга мурожаат қилиб, ўз масаласини хал қиладилар. Шарий ҳукмлар масаласида ҳам хос кишилар – мужтаҳид-фақиҳлар шуғулланиб, оммага унинг масалаларини етказиб, тушунтирганлар. Омма эса унга амал қилган. Шарий нуқтаи назардан одамлар мужтаҳид ва муқаллидга бўлинади. Манбаларда мужтаҳид деб ижтиҳод қилиш (муайян илмий салоҳиятга эга фақиҳ олим шариатнинг муфассал далилларидан шаръий ҳукмларни чиқариб олиши, яъни истинбот қилиш жараёни) фаолияти билан шуғулланадиган кишига айтилган. Мужтаҳид олимлар шариатнинг мустақил манбаси эмас. Балки мужтаҳид шариат қонунларини шарҳловчиси ва унинг манбаларни тушунтирувчиси деб тан олинади.
Омма ижтиҳод қила олмайдиган, бошқача қилиб айтганда, мустақил тарзда шариат манбаларини тушунмайди ва улардан қандай ҳукм олинишини билмайдиган кишилардир. Улар мужтаҳидга тақлид қилади ва у муқаллид-тақлид қилувчи дейилади. Тақлид қилувчи мужтаҳиднинг ҳукмига амал қилади. Мусулмонларнинг асосий қисми шу гуруҳ – тақлид қилувчилар гуруҳидан иборат. Шу кунгача яшаган мусулмон олимларининг фаолияти натижасида мазҳаблар жамиятда ўз ўрнига эга бўлган. Мазҳабсизлик ва шунга ўхшаш фикрларни ислом душманлари мусулмонлар орасида тарқатишга ҳаракат қилмоқда. Олимлардан Шоҳ Валиуллоҳ Деҳлавий тўрт мазҳабдан бирига тақлид қилиш ҳақида: «Билгинки, ушбу тўрт мазҳабнинг бирини ушлашда (тақлид қилишда) уммат учун катта фойда ва афзаллик бор. Улардан юз ўгиришда катта фасод бор», деган.
Аслини олганда, мусулмонлар Пайғамбар (алайҳис-салом)га эргашади, мужтаҳидларга тақлид қилади холос. Уламоларнинг тутган йўллари ҳақида машҳур муҳаддис Заҳабий: «Биз, тўрт имом (Абу Ҳанифа, Молик, Шофеий, Аҳмад), икки Суфён (Суфён Саврий ва Суфён ибн Уяйна), Авзоий, Довуд Зоҳирий, Исҳоқ ибн Роҳувайҳ ва бошқа имомлар ҳақ йўлда бўлганлар, деб ишонишимиз лозим. Улар ўзлари ҳақда айтилаётган айб (гап)лардан пок бўлиб, уларга эътибор қаратилмайди. Бошқа мужтаҳид муайян бир мазҳабга эргашиши шарт... Икки ҳарам имоми (Жувайний) таъкидлаганидек, саҳобий ва тобеийларга эргашиб бўлмайди, чунки уларнинг мазҳаби ёзилмаган ва шакллантирилмаган. Қозилик масалалари ва фатво беришда тўрт мазҳабдан бошқасига тақлид қилинмайди», деган. Бошқа бир олим Тожуддин Субкий шундай ёзади: «Ушбу тўрт мазҳаб (ҳанафий, моликий, шофеий, ҳанбалий), Аллоҳ раҳмати ила, эътиқодда бир бўлган. Уларнинг айрим издошлари мўътазилийлар ва мужассимага қўшилиб кетганларига қарамасдан, мутлақ кўпчилиги ҳақиқатга риоя қилганлар...». «Аҳли сунна вал-жамоа» олимлари тўрт мазҳабдан бирига тақлид қилиш шарт экани борасида ихтилофга бормаганлар.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, исломдаги фиқҳий мазҳаблар мусулмонларнинг бирлигини сақлашга ва халқнинг диний ҳукмларга риоя этишларидаги қийинчиликлари олдини олишга хизмат қилган. Бироқ мазҳабларни инкор қилиш мусулмонлар қалбига турли шубҳаларни солиш баробарида соф ислом ақидасини бузиш ва жамиятда ихтилофли ҳолатларни келтириб чиқаришга қаратилган.