Muratbay Nızanov mazmuni kirisiw

Muratbay Nızanov

MAZMUNI


KIRISIW

I Bap. Shayır ómiri hám dóretiwshiligi

II bap. Muratbay Nızanov dóretpeleri

III.Shayırdiń “Aqıret uyqısı” povesti haqqında

JUWMAQLAW
PAYDALANILǴAN ÁDEBİYATLAR


K IRISIW


Muratbay Nızanov qaraqalpaq ádebiyatınıń bosaǵasın 1980-jılları
atlaǵan, prozada da milliy mádeniyatımız benen jurnalistikamızda da
belgili ornı, ózinshe qoltańbası bar nishteri ótkir satirik jazıwshı,
xalqımızǵa keńnen tanılǵan belsendi publitsist, tereń mánili kúlki
sheberi.
Ol 1951-jılı 8-fevralda Kegeyli rayonında tuwıldı. Orta mektepti
tamamlaǵannan soń Qaraqalpaq mámleketlik universitetin sırttan oqıp
pitkeredi (1977-jıl), soń ózi tuwılǵan házirgi Máteke Jumanazarov
atındaǵı xojalıqta jumısshı (1968-1971) bolıp isleydi, áskerlikte xızmet
etedi (1971-1973), sońınan Kegeyli rayonlıq «Paxtaxor» sport komitetinde
instruktor (1973-1976), rayonlıq h’ázirgi «Kegeyli turmısı» gazetasında
(1976-1981), respublikalıq «Jetkinshek» (1981-1982), házirgi «Erkin
Qaraqalpaqstan » (1982-1983) gazetalarında, Qaraqalpaqstan
teleradiokompaniyasında aǵa redaktor, bas redaktor, ózi shólkemlestirgen
biyǵárez «Aral» jurnalında bas redaktor (1991-1994) lawazımlarında
isleydi. Ol 1994-jıldan baslap «Qaraqalpaqstan » baspasınıń direktorı
lawazımında isledi. Házirgi waqıtta Qaraqalpaqfilm kinostudiyasınıń
direktorı lawazımında isleydi.
Talantlı qálem iyesi, ásirese, XX ásirdiń 80-jıllarınıń ekinshi
yarımınan baslap oqıwshılar jámiyetshiligine ótkir satirik jazıwshı,
belsendi telejurnalist sıpatında tez arada jaqsı tanıldı, zaman talabına ılayıq
is bilermenlik te kórsetip, siyasiy jámiyetlik hám ádebiy milliy basılım
«Aral» jurnalın, oǵada ózine tartımlı hám qızıqlı «Máwrit» (Mádeniyat,
ádebiyat, waqıyalar, reklamalar, informatsiyalar, táshwishler, - degen
sózlerdiń birikpesi) atamasındaǵı telekórsetiw, kóp sanlı kúlki
keshelerin shólkemlestirdi.

Satirik jazıwshınıń «Usındayda boladı», «Nıshana», «Kúlkim keledi»,
«Sizge bolmaydı», «Adam kúldirgeni ushın», «Jat jurttaǵı jeti kún»,
«İshek silem qattı meniń», «Adam jamanlasam zeynim ashıladı», «Irasın
aytsań uradı», «Eki qanxor», «Ǵáziyne», «Jaqında qızıq boladı» degen
atamadaǵı kitap, toplamları respublikamızdıń oqıwshılarına jaqsı tanıs, al
onıń ayırımları pútkil Ózbekstan kólemine de belgili bolmaqta, mısalı,
«Jat jurttaǵı jeti kún» (1995), «Jaqında qızıq boladı» (1999), «Aqshagúl »
(2005) shıǵarmaları bunıń dálili bola aladı. Qálem iyesiniń satiralıq
qosıqları hám gúrrińlerinen tısqarı «Jat jurttaǵı jeti kún», «Para», «Eki
qanxor» povestleri respublikamızdıń milliy teatrında saxnalastırılıp
qoyılǵan. «Eki dúnyanıń áweresi» komediyası (bul komediya 1994-jılı
«Noyob nusqa» degen at penen Hamza atındaǵı akademiyalıq teatrında
qoyıldı), radio, televidenie arqalı Ózbekstan kóleminde qayta-qayta
atqarılıp kiyatırǵan oǵada kóp sanlı intermediya menen parodiyaları,
tımsalları ayrıqsha áhmiyetke iye. Jazıwshı biziń jámiyetlik turmısımızǵa
ádebiyat penen mádeniyatımızdıń kóp qırlı salalarında: poeziya, proza,
dramaturgiya, teatr, radio-televidenie, jurnalistika arqalı belsendi túrde
kórinip, óz talantınıń kóp túrliligin tanıtıp úlgerdi.
Nishteri ótkir satirik qálem iyesi Muratbay Nızanov turmıstaǵı
unamsız hádiyselerdi biraz orınlarda óz oqıwshılarına awızsha júzbe-júz
otırıp ta, radio-televidenie yamasa teatr arqalı da tez h’ám tásirli jetkiziw
ushın uyqasqa túsirilgen «qosıq»lar úlgisinde kóplegen shıǵarmalar
dóretti.
Jazıwshınıń usınday shıǵarmaları «İshek silem qattı meniń»,
«Kúlkim keledi » degen toplamlarına kirgizilgen. Onda adam ómiri menen
jámiyetlik turmısta orın alıp kiyatırǵan byurokratlıq, menmenlik, kórse
qızarlıq, jatıp isherlik penen paraxorlıq, sıqmarlıq, sútxorlıq,
shańaraqtaǵı erli-zayıplar arasındaǵı túsinbewshilikler menen
5
kelispewshilikler, hayal-qızlardıń minezinde geyde kóbirek orın alatuǵın
unamsız qásiyetleri arqalı er azamatlarǵa orınsız azar kórsetiw sıyaqlı
jaramsız qılwalar kúlki nishterine ilinedi. Satirik shayır-jazıwshı bunday
unamsız nárselerdi dál áshkaralaytuǵın kartinalardı sezgirlik penen taba
otırıp, olardı qosıq uyqasına túsiredi. Geypara orınlarda ol usınday
hádiyselerdi poeziyalıq jol menen súwretlewde tek ǵana tórt qatarlı qosıq
úlgisin paydalanıp qoymastan, al geyde terme-tolǵawlıq h.t.b úlgilerdi de
paydalanıp, parodiyalar formasında shıǵarmalar dóretedi.
XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında realistlik prozada satira janrınıń
rawajlanıwında O.Ábdiraxmanovtıń, S.Jumaǵulovtıń, M.Nızanovtıń 70-
90-jıllardaǵı gúrrińleriniń áhmiyeti ayrıqsha boldı. Solardıń ishinde,
ásirese, M.Nızanov óziniń bir neshshe toplamlarına kirgizilgen hám
radio-televidenie, teatr saxnaları arqalı artistlerimiz, kórkem
háweskerlerimiz tárepinen atqarılǵan oǵada kóp sanlı realistlik prozalıq
dóretpelerinde jámiyetlik turmısımızdıń áhmiyetli máselelerin satiralıq
hám yumorlıq usıllar menen ortaǵa tasladı hám bul baǵdarda óz
sheberligi hám belsendiligi, óz qoltańbası menen kózge tústi. Onıń
satiralıq gúrrińleri menen povestleri óziniń haqıyqatshıllıǵı, geyde
jeńil yumor, jarasımlı házili, geyde oǵada ótkir, nishterli kúlkisi –
ironiyası menen oqıwshılardıń dıqqatın ózine tartadı. Jazıwshınıń satiralıq
gúrrińlerinde jámiyetlik turmıstıń konkret belgili bir máwritlerindegi
ashshı turmıs shınlıǵın shım-shıtırıq yamasa orınsız uzaq waqıyalarǵa
sozıp otırmastan, anaw yaki mınaw qaharmanlardıń kóbinese awızeki
gúrrińleri, jazǵan xatları, eske túsiriwleri hám kóz aldına elestiriwleri,
geyde qısqa-qısqa dialoglar arqalı-aq sol obrazlardıń ishki minez-qulıq,
ádep-ikramlılıq sıpatları ashıp beriledi. Onıń bizge belgili bolǵan «İsi
kelispegen adam», «Tús», «Jaqında qızıq boladı» hám taǵı basqa
gúrrińlerinde turmıs haqıyqatlıǵı yumor-satira arqalı nishterli etip
súwretlengen.
Jazıwshınıń gúrrińleriń geypara jetispewshilikleri hám nuqsanları
haqqında aytatuǵın bolsaq, onda qálem iyesi mayda temalılıqtan ele de
qutıla otırıp, óziniń eń jaqsı shıǵarmalarındaǵıday oqıwshı yadında atı
qalmasa da, minez-qulqı mudamı saqlanıp qalatuǵın obrazlardı kúsheytiwi
kerek. Onıń geypara gúrrińlerinde asıǵıslıq etip, sapadan kóre
shıǵarma sanın kóbeytip jiberiwden kelip shıqqan kemshilikler de joq
emes. Bunday shıǵarmalardıń ayırımlarında ideyalıq gúńgirtlik,
waqıyalar mazmunın ashıp beriwde bolǵan hádiyselerden ǵana arman óte
almawshılıq, geyde shıǵarmanıń ulıwma gumanistlik, máńgilik
filosofiyalıq qásiyetlerine zıyan beretuǵın waqıtsha statistikalıq faktlerge
júginiwshilik, sóytip, kórkem obraz, naǵız kórkem ádebiyat emes, al
óz dáwiriniń siyasatına ǵana xızmet etiwge qushtar publitsistizm menen
jurnalistlik usılǵa jol qoyıp, geyde jámiyetlik siyasiy awdarıspaqlar
waqıyasına da berilip, jurnalistikaǵa qaray ketiw sıyaqlı kemshilikler
yamasa kórkemlik jaǵınan oylanatuǵın orınlar bar. Biraq M.Nızanovtıń
satiralıq gúrrińlerinen eń saylandıların hár tárepleme ádebiy estetikalıq
tallaw arqalı milliy ádebiyatımızdıń usı janrınıń kópshilik máselelerin
sóz etiwge boladı. Bul sózsiz túrde talantlı satiriktiń baxtı, al milliy
ádebiyatımızdıń XX ásirde shıqqan shıńlarınıń biri dep belgilesek, onda
maqtanshaqlıq emes sıyaqlı».
Haqıyqatında da, M.Nızanov qaraqalpaq ádebiyatında óziniń jekke
dóretiwshilik jolına iye jazıwshılardıń biri desek boladı. Ol dóretken hár
bir shıǵarmada dáwirdiń hár qıylı kórinisleri hám qıyınshılıqları anıq
súwretlenedi hám ashıp beriledi. Dáwirdiń hám jámiyettiń ashshı
haqıyqatlıqları onıń barlıq shıǵarmalarında ózinshe sáwleleniwin tapqan.

M.Nızanov xalıq arasında óziniń dóretken satiralıq qosıq hám
gúrrińlerinen basqa turmıstı anıq súwretleytuǵın povestleri menen de
belgili boldı. Onıń «Para», «Jat jurttaǵı jeti kún», «Eki qanxor», «Adam
kúldirgeni ushın», «Ólim aldındaǵı iyt», «Aqshagúl» povestleri
oqıwshılar hám ádebiyatshılar tárepinen joqarı bah’alandı. M.Nızanovtıń
jaqında, yaǵnıy 2004-jılı ıqlasbentler názerine usınılǵan «Aqshagúl »
povesti realistlik prozadaǵı jetiskenlikleriniń biri boldı. Bul povesttiń
ózbek tiline awdarılıwı hám oǵan belgili ózbek ádebiyatshılarınıń
joqarı baha beriwi ádebiyattanıw iliminde unamlı qubılıslardıń biri boldı.
M.Nızanov tárepinen dóretilgen povestler satirik jazıwshınıń tek
ǵana yumor-satiralıq baǵdarda emes, al haqıyqıy real turmıstı
súwretlewshi, insanıylıq áhmiyeti basım kórkem realistlik shıǵarmalar
dóretiwde de qáleminiń ısılǵanın kórsetedi.
M.Nızanov házirgi ádebiyatımızdıń haqıyqat jan ashırı sıpatında
óziniń qálemlesleri haqqında ádebiy sın maqalalar jazıw menen de kózge
tústi. Onıń S.Jumaǵulovtıń yumorlıq shıǵarmaları tuwralı
«Saylawbaydıń kúldirgish qálemi» («Ámiwdárya », 1987, №7) degen
maqalası hám talantlı jas shayır P.Mırzabaevanıń qosıqlarına arnalǵan
«Shertilgende ıshqı tarı» atlı retsenziyaları basıldı hám bul ádebiy sın
maqalalar ózine tartımlılıǵı, ádebiy sındaǵı jańasha janrlıq-stillik
umtılıslar sıpatında kóringenligi menen de áhmiyetke iye.
Házirgi kúnde de M.Nızanovtıń nishterli qáleminen jaqsı satiralıq
shıǵarmalar dóretilmekte. Jazıwshı ómir shınlıǵın ayqın súwretleytuǵın
shıǵarmalar dóretip, oqıwshılar názerine usınbaqta. Shıǵarmalarınıń
kóp tomlıǵı baspadan shıǵarılıp, házirde óz ıqlasbentlerine iye boldı.
Bul toplamlardan h’ázirgi turmıstı ayqın súwretleytuǵın gúrrińleri orın
alǵan.
Demek, M.Nızanov házirgi waqıtta ádebiyattıń hár bir janrında óz
múmkinshiliklerinen kelip shıǵıp, jańalıqqa umtılmaqta.
Ulıwma alǵanda, M.Nızanov XX ásirdiń aqırı hám XXI ásirdiń
basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatında talantlı satirik, sheber prozaik, komik
dramaturg, realist-jazıwshı sıpatında xalqımızǵa jaqsı tanılǵan
dóretiwshilerdiń biri bolıp tabıladı.