Muqaddima

9.4. Tarbiya jarayonining samaradorligini oshiruvchi psixologik mexanizmlar 
Tarbiyali bo’lim - bu xul?-atvorini nazorat ?ilishdan iboratdir. Bunday nazorat 
insonga yomon ?atti-?arakatlarni bajarmaslik imkoniyatini beradi. 
Agar  shaxs  xul?-atvorini  axlo?iyligi  ?a?ida  ?ay?ursa,  u  ijtimoiylashuvga 
erishgan bo’ladi. 

---

Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni  o’rganish jarayoni sifatida ?araladigan yosh 
psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi.  
Bola  o’zini  egosentrik  emas,  balki  tarbiyali  tutishi  uchun  tarbiyalanganlik 
?anday ra?batlantirilishi kerak? Tarbiya o’z mo?iyatiga ko’ra ijtimoiy ji?atdan ijobiy 
e?tiyojlarni ?osil ?ilishidir. Agar ta'lim shaxsning ongini shakllantirish bo’lsa, tarbiya 
uning ongsizlik sferasiga ta'sir etishdir.  
Bolalarga  ularni  tarbiyalaydiganlarga  ?issiy  ya?inlik  xos.  Odatda  6  oylik 
bolalar unga ?amxo’rlik ?iladigan ota-onasiga bo?lanib ?oladilar.  
Ota-onaning  oldida  ,  ular  bilan  mulo?otda  bo’lish  bolalarga  juda  yo?adi, 
ularning  yo’?ligi  bolaga  yo?maydi.  Ota-onaning  ?amxo’rligini  bildiradigan  so’zlar, 
?atti-?arakatlar  bola  uchun  juda  katta  a?amiyatga  ega,  uni  erkalamaslik,  suymaslik 
salbiy a?amiyatga ega bo’ladi.  
Xul?-atvorning  dastlabki  ijtimoiylashuvi  xuddi  shu  o’rganish  jarayoni  or?ali 
sodir bo’lishi mumkin: xulk,-atvorning  istalgan shakllari ?amxo’rlik va e'tibor bilan 
ta?dirlanadi,    kutilmagan  shakllari  esa  ?o’llab-?uvvatlanmaydi.  Lekin,  yaxshi  xul?-
atvorni 
ra?batlantirish 
va 
yomon 
xul?-atvor 
uchun 
jazolash 
axlo?iy 
ijtimoiylashuvning  kichik  bir  ?ismidir.  Biz  ko’rib  chi?kan  xul?-atvor  ?amma 
bolalarga ?am taallu?li emas. 
Bolalarni  tarbiyalash  samaradorligini  oshirishda  an'ana  va  urf-odatlarning  roli 
katta. 
Xal? urf-odatlari, an'analari va marosimlari katta tarbiyaviy a?amiyatga egadir. 
Ular  odamlarni  bir-biriga  ya?inlashtiradi,  do’stlik-birodarlik  ?is-tuy?ularini  
rivojlantiradi. Bular o’z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o’taydi. 
Musta?il jamiyatning baxt-saodati yo’lida ?alol me?nat ?ilish: jamiyat boyligini 
sa?lash  va  ko’paytirish  yo’lida  ?ar  bir  kishining  tinmay  ?amxo’rlik  kilishi,  ijtimoiy 
burchni  yaxshi  anglash;  jamiyat ?ayotida va shaxsiy ?ayotda ?alollik va rostgo’ylik, 
axlo?iy  sofdillik,  odamiylik  va  kamtarlik,  milliy  va  ir?iy  adovatlarga  aslo  yo’l 
?o’ymaslik va shu kabilar tarbiya jarayonining mu?im xislatlaridir. 
Tarbiya  jarayonida  ?amxo’rlikning  funksiyasi  kattadir.  Bolalar  befar?  ota-
onalarga  nisbatan  ?amxo’r  ota-onaga  ko’pro?  ta?lid  ?iladilar.  ?amxo’r  ota-onalar 
bolaning salbiy xul?-atvorini ?o’llab-?uvvatlamaganda, bola o’z ?atti-?arakatlarining 
o?ibatini ertaro? anglaydi. 
Tarbiyaviy  jarayonni  amalga  oshirishda  ?amxo’rlik  bilan  bir  ?atorda  yaxshi 
ko’rishga asoslangan intizomga rioya ?ilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy mulo?otni 
tushuntirishni, mu?okama ?ilishni, agar bolaning xul?-atvori shuni talab ?ilsa, o?zaki 
tanbe? berishni, yaxshi xul?-atvor uchun ta?dirlashni nazarda tutadi. 
Tarbiya jarayonining texnologiyasini ?uyidagicha shar?lash mumkin: 
1. 
Tarbiyalanuvchini          alo?ida          takrorlanmas,          individuallik  sifatida    
tushunmo?    lozim.    Unint    e?tiyojlari    strukturasini ani?lash kerak. 
2. 
Ijobiy  emosiyalar  vositasida  ijobiy  xul?-atvor  odatlarini  shakllantirmo? 
kerak.  Ong  ?am,  iroda  ?am  motivlar  ierarxiyasini  shakllantira  olmaydi.  Zotan,  bir 
e?tiyojning o’rnini fa?at bosh?a e?tiyojgina egallashi mumkin. 
3. 
Shu    e?tiyojlarni    ?ondirish    vositalari    bilan    bolani ?urollantirish 
tarbiya  va  tarbiyachidan  mulo?otni  ?am,  ?amdardlikni  ?am      emas,      aynan      shu   
vositalar   bilan   ?urollantirishni   kutadi. 

---

Arastu  aytganidek:    "Tarbiya  uch  narsaga  e?tiyoj  sezadi:  iste'dodga,  ilmga, 
mash??a".