Muqaddima

I BOB: YOSh DAVRLARI PSIXOLOGIYASI VA 
PEDAGOGIK PSIXOLOGIYa FANINING VAZIFALARI VA 
TADQIQOT METODLARI 
 
1.1.Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining predmeti va 
vazifalari. 
1.2.Komil inson tarbiyasi – Sharq mutafakkirlarining talqinida. 
1.3.Fan  sifatida  yosh  davrlari  psixologiyasi  va  pedagogic  psixologiyaning 
vujudga kelishi, uning rivojlanish tarixi va qozirgi qolati. 
1.4.qozirgi  zamon  yosh  davrlari  psixologiyasi  va  pedagogic  psixologiya 
fanining asosiy vazifalari. 
 
1.1. Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining 
predmeti va vazifalari 
 
Xurriyat  –  boy  ma'naviyat  va  ruqiyat  ilmidan  oqilona,  odilona  va  omilkorlik 
bilan foydalanishni taqozo etmoqda. Mamlakatimizdagi mavjud barcha o’quv yurtlari 
ta'lim-tarbiyani  to’qri,  ilmiy  asosda  tashkil  etish  uchun  bu  jarayonning  o’ziga  xos 
psixologik qonuniyatlarini, uning mexanizmlarini, shuningdek, faol, mustaqil qamda 
ijodiy  tafakkur  jarayonini  zamonaviy  bilimlar  asosida  tarkib  toptirishning  samarali 
usullarini bilishi lozim bo’ladi. Bu borada, yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik 
psixologiya  -qozirgi  zamon  psixologiya  fanining  rivojlangan  soqalaridan  bo’lib,  bu 
o’rinda  muqim  o’rin  egallaydi,  zero  u  inson  ruqiy  olamining  tabiati  va  uning 
qonuniyatlarini o’rganuvchi soqadir. 
Yosh  davrlari  psixologiyasi  va  pedagogik  psixologiya  fanlari  mushtarak,  bir-
biriga uzviy bogliqdir, chunki ularning  qar ikkisi, bitta, umumiy  jarayonni  - ulqayib 
borayottan insonning psixik faoliyati  qamda uning xulq-atvorini tadqiq etadi. Biroq, 
shunday  bo’lsa-da,  bu  ikki  fan  psixologiya  ilmining  mustaqil  soqalari  qisoblanib, 
ularning qar biri o’z predmeti va tadqiqot vazifalariga egadir. 
Ontogenez ~ (yunoncha,. optos-mavjud, jon, zot; genezis- kelib chiqish, paydo 
bo’lish)  -  individning  paydo  bo’lishidan,  umrining  oxirigacha  psixik  rivojlanish 
jarayoni. 
Yosh  davrlari  psixologiyasi  ontogenezdagi  turli  yosh  davrlari  psixik 
taraqqiyotining  umumiy  qonuniyatlarini,  psixik  rivojlanishini  qamda  psixologik 
xususiyatlarini o’rganadi.  
Yoshning  ulqayib  borishi,  psixik  jarayonlarning  inson  rivojlanishidagi 
qonuniyatlari,  undagi  yetakchi  omillar  qamda  inson  qayot  yo’lining  turli 
bosqichlarida  uning  shaxsiga  xos  xususiyatlar  -  yosh  davrlari  psixologiya  fanining 
tadqiqot predmeti qisoblanadi. Ma'lumki, shaxs tarkib topish jarayonining psixologik 
qonuniyatlarini, uning ilmiy asoslarini mukammal bilmay turib, ta'lim va tarbiyaning 
nazariy qamda amaliy  masalalarini muvaffaqiyatli qal etib bo’lmaydi. Yosh davrlari 
psixologiyasi  fani  bu  borada  qam  o’z-o’ziga  tegishli  masalalarni  tor  eksperimental 
ravishda o’rganish bilangina cheklanib qolmay, balki o’z muammolarini inson qayoti 
va faoliyatining tabiiy sharoitlarida, bolaga beriladigan ta'lim va tarbiyaning mazmun 

---

va  moqiyatidan  kelib  chiqqan  qolda  o’rgansa,  yanada  muvaffaqiyatli  rivojlanishi, 
tabiiydir. 
Tabiat  va  jamiyatning  qonunlari  singari  kamol  topayotgan  inson  shaxsi 
rivojlanishining  qam  o’ziga  xos  qonunlari  mavjud.  Bu  qonunlar  yosh  davrlari 
psixologiyasi 
fanining 
turli 
tarmoqlarida 
o’rganiladi,  chunonchi:  bolalar 
psixologiyasi,  kichik  maktab  yoshidagi  o’quvchilar  psixologiyasi,  o’smirlar 
psixologiyasi,  o’spirinlar  psixologiyasi,  katta  yoshdagi  kishilar  psixologiyasi  va 
qariyalar  (gerontopsixologiya)  psixologiyasi  kabi  soqalardir.    Yosh  davrlari 
psixologiyasi  fanining  nazariy  vazifalari  shaxsning  kamol  topishi  qonuniyatlari  va 
turli  yosh  davrdagi  odamlarda  namoyon  bo’ladigan  psixik  faoliyat,  qolat  va  shart-
sharoitlarining o’zaro ta'siri xususiyatlarini o’rganishdan iboratdir. 
Yosh  davrlar  psixologiyasi  fanining  amaliy  vazifalarini  esa  psixik 
jarayonlarning namoyon bo’lishi va rivojlanishi, shuningdek inson shaxsi psixologik 
xususiyatlarining  tarkib  topishi  qonuniyatlarini  o’rganishda  qo’lga  kirgan  ilmiy 
dalillarini ta'lim-tarbiya soqalariga tadbiq etish tashkil etadi.  
Bu  borada,  ayniqsa,  pedagogik  psixologiya  birmuncha  ulkan  yutuqlarga 
erishdi.  Pedagogik  psixologiyaning  ta'limni  yangi  mazmunda  joriy  qilish  yuzasidan 
so’ngti  yillarda  qo’lga  kiritgan  yutuqlari  buning  yaqqol  dalili  bo’la  oladi.  Ma'lumki 
keyingi  o’n  yil  mobaynida  mamlakatimizdagi  barcha  ta'lim  tizimlarida  ta'lim 
ishlarining mazmuni tubdan o’zgardi. Ta'limning eksperimental ravishda tekshirilgan 
yangi usullari (masalan, muammoli interfaol ta'lim metodlari) keng joriy qilinmoqda. 
Pedagogik  psixologiya  –  psixologiya  ilmining  tarmoqi  sifatida,  ta'lim  va 
tarbiyaning shaxsga samarali ta'sir etuvchi omillari, qonuniyatlari va mexanizmlarini 
o’rganuvchi fandir. 
Bolalar  va  yoshlarning  maktabdagi  qamda  ta'lim-tarbiya  muassasalaridagi 
faoliyat  va  qatti-qarakatlarining  psixologik  qonuniyatlarini  o’rganuvchi  pedagogik 
psixologiya ikki fanni, ya'ni psixologiya va pedagogika fanlarining tutashgan joyidan 
o’rin egallagandir. Pedagogik psixologiyaning predmeti maktabda bilim, ko’nikma va 
malakalarni  egallash  qonuniyatlarini,  bu  jarayonlarda  sodir  bo’ladigan  individual 
tafovutlarni,  o’quvchilarda  faol,  mustaqil  va  ijodiy  tafakkurni  tarkib  toptirish 
qonuniyatlarini tadqiq etishdir. Shuningdek, pedagogik psixologiya ta'lim-tarbiyaning 
ta'siri  oqibatida  o’quvchilar  psixikasida  sodir  bo’ladigan  o’zgarishlarni,  o’quv 
materiallarining  o’quvchilarning  yosh  davrlariga  mos  kelishini,  turli  ta'lim 
metodlarining psixologik jiqatdan samaradorligini, darsliklar, o’quv qurollari, asbob-
uskunalar  va  maktab  ishlarining  tartibiga  nisbatan  bo’lgan  psixologik  talablar  kabi 
muammolarni  qam  pedagogik  psixologiya  o’rganadi.  qozirgi  vaqtda  pedagogik 
psixologiyaning  muqim  vazifalaridan  biri  -  maktabdagi  ta'lim  jarayonini  yanada 
takomillashtirishning  psixologik  asoslarini  ishlab  chiqishdan  iborat  bo’lib,  bu  qol 
yangi  ta'lim  dasturiga  o’tish  munosabati  bilan  boqliqdir.Pedagogik  psixologiya  shu 
bilan  birga  o’quvchilar  shaxsining  tarkib  topish  jarayonini  turli  tarbiyaviy 
tadbirlarning  o’quvchilarga  ko’rsatadigan  ta'sirini  o’rganadi  qamda  o’quvchilarning 
o’z-o’zini tarbiyalashning psixologik asoslarini tadqiq etadi. 
Shuningdek, 
"Pedagogik-psixologiya" 
ta'lim 
va 
tarbiya 
jarayonining 
tashkilotchisi bo’lgan - o’qituvchi shaxsini, uning pedagogik faoliyat xususiyatlarini 
qam  o’rganadi.  Bunda  o’qituvchining  ta'lim-tarbiya  ishlaridagi  yutuqlarni 

---

ta'minlovchi  sifatlariga  urqu  berish  bilan  birga,  uning  bilim,  ko’nikma,  malaka  va 
qobiliyatlarining  tarkib  topishi  qamda  taraqqiyotining  psixologik  jarayonlari 
aniqlanadi. 
Yosh  davrlari  psixologiyasi  qam  pedagogik  psixologiya  singari  umumiy 
psixologik  qonuniyatlarni  yoritib  beradigai,  psixik  jarayonlarni,  qolatlarni  va 
shaxsning  individual psixologik  xususiyatlarini  o’rganadigan umumiy  psixologiyaga 
asoslanadi. 
Shu  bois,  yosh  davrlari  psixologiyasi  va  pedagogik  psixologiya  fanini 
o’rganish  qam  nazariy,  qam  amaliy  aqamiyatga  ega  bo’lib,  u  boshqa  fanlar  singari 
taraqqiyotning  umumiy  tamoyillariga:  oliy  nerv  faoliyati  va  psixofiziologiya 
qonunlariga,  bu  soqada  to’plangan  ilmiy  ma'lumotlarga  tayanib,  inson  psixikasining 
kechishi, rivojlanishi, o’zgarishi yuzasidan baqs yuritadi. 
 
1.2. Komil inson tarbiyasi - Sharq mutafakkirlarining talqinida. 
 
Yosh davrlar psixologiyasi va pedagogik psixologiya aloqida predmet sifatida 
XK  asrning  boshlarida  vujudga  kelgan  bo’lishiga  qaramay,  uning  mustaqil  fan 
sifatida  rivojlanishi  va  qaror  topish  yo’li  ancha  murakkab  kechgandir.  Mazkur 
ilmning  rivojlanishiga  turli  dunyoqarashlar  o’rtasida  olib  borilgan  doimiy  kurash 
katta  ta'sir  ko’rsatgan.  Jamiyat  tarixiy  taraqqiyotining  u  yoki  bu  bosqichida  qanday 
dunyoqarash  ustuvorligiga  qarab,  tekshirishlar  darajasi  va  sifati,  olingan  natijalarni 
qanday izoqlash zarurligi belgilab berilgan. 
O’tmishda  ajdodlarimiz  insonning  psixologik  qonuniyatlarini,  muayyan  ilmiy 
yo’nalishda  o’rganmagan  bo’lsalar-da,  biroq  allomalarning  qo’lyozmalarida  mazkur 
qolatlarning  namoyon  bo’lishi,  inson  kamoloti  borasidagi  qimmatli  fikrlari 
qozirgacha yuksak aqamiyat kasb etadi. 
Jumladan,  Abu  Nasr  Forobiy  pedagogika  masalalarini  va  ular  bilan  boqliq 
bo’lgan psixologik, fiziologik muammolarni ijobiy qal etishda insonni qar tomonlama 
yaxlit  va  o’zaro  uzviy  boqliq  bo’lgan  qismlardan  iborat,  deb  aytadi.  Forobiy 
mavjudotni  bilishda  ilm-fanning  rolini  qal  etuvchi  omil  deb  biladi,  uningcha  inson 
tanasi,  miyasi,  sezgi  organlari  tuqilishda  mavjud,  lekin  aqliy  bilimi,  ma'naviyligi, 
ruqi,  intellektual  va  axloqiy  xislatlari,  xarakteri,  dini,  urf-odatlari,  ma'lumoti  tashqi 
muqit,  boshqa  insonlar  va  shu  kabilar  bilan  muloqotda  vujudga  keladi,  inson  o’z 
faoliyati  yordamida  ularni  egallaydi,  ularga  erishadi.  Uning  aqli,  fikri,  ruqiy 
yuksalishining eng etuk maqsuli bo’ladi, deb ta'kidlaydi. 
Abu  Rayqon  Beruniy  ta'lim  va  tarbiyaning  maqsadi,  vazifalari  va  mavqei, 
inson,  yosh  avlodning  rivojlanishi  qaqidagi  fikrlari  chin  ma'noda  insonparvarlik  va 
insonshunoslik zamirida yaratilgan.  
Bilim  va  tarbiyaning  tabiatga  uyqunlik  tamoyillarini  mutafakkirning  barcha 
asarlarida kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi deb ta'kidlaydi. 
Beruniy  ta'lim  jarayonining  tabiatiga  chuqur  kirib  borib,  bolalarning  yosh 
xususiyatlarini  qisobga  olish  asosida  qurilgan  o’qitish  tabiatga  uyqunligini  uqtiradi. 
Beruniy  pedagogik  ijodida  inson  va  uning  baxt-saodati,  ta'lim-tarbiyasi,  kamoloti 
bosh masala bo’lgan. 

---

O’rta asrda yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining doqiysi Abu Ali 
ibn Sino inson ruqiyati, tana va qalbning birligi, inson organizmining tuzilishi, undagi 
nerv  faoliyati  va  ularning  tarmoqlanishi,  qolatlari  qaqidaga  qimmatli  ma'lumotlari 
qozirga  qadar  tibbiyotning  muqim  negizini  tashkil  etadi,  Yusuf  Xos  qojib  ijodining 
bosh masalalaridan biri - komil insonni tarbiyalashdir. Adib o’z asarlarida eng komil, 
jamiyatning  o’sha  davrdagi  talablariga  javob  bera  oladigan  insonni  qanday  tasavvur 
qilgan  bo’lsa,  shu  asosda  u  o’z  tamoyillarini  izchil  bayon  etadi.'  "qutadgu  bilig" 
("Saodatga  yo’llovchi")  asari  ta'lim  va  tarbiya,  ma'naviy  kamolotning  yo’l-
yo’riqlarini, usullarini, chora tadbirlarini o’zida mujassamlashtirgan, axloq va odobga 
doir ma'naviy manbadir. 
Abduraqmon  Jomiyning  "Baqoriston",  "Xirandnomai  Iskandari",  "Tuqfatul 
aqror"  va  boshqa  asarlarida  ilm-ma'rifat.  ta'lim-tarbiya,  kasb-qunar  o’rganish,  inson 
ijobiy fazilatlari qakidagi fikrlari ifodalangan. 
Alisher  Navoiyning  "Xazoyinul  maoniy",  "Maqbubul  qulub"  va  boshqa  shu 
singari  asarlarida  yetuk,  barkamol  insonning  axloqi,  ma'naviyati,  o’zgalarga 
munosabati,  iste'dodi  va  qobiliyati  to’qrisida  qimmatli  muloqazalar  yuritilgan.  Ana 
shu psixologik mezonlar ijtimoiy adolatning qaror topishi uchun muqim aqamiyatga 
ega  ekani ta'kidlangan. Shuningdek, Navoiy  asarlarida  yosh avlodni barkamol  inson 
sifatida shakllanishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, kishilarning kamtarligi 
qaqidagi fikr-muloqazalari aloqida o’rin egallaydi. 
Navoiy  "Xamsa"sining  qar  bir  dostonida  bukilmas  iroda,  qat'iyatlilik,  itoat, 
insonparvarlik  tuyqulari,  ijodiy  xayolot,  insonning  murakkab  ichki  kechinmalari 
moqirona  yoritilgan.  Shuningdek,  bu  borada  Maqmud  qoshqariy,  Uluqbek, 
Naqshbandiy,  Ogaqiy  singari  buyuk  sharq  mutafakkirlarining  yoshlar  tarbiyasiga, 
o’qituvchi,  tarbiyachining  jamiyatdagi  o’rni,  axloq-odob,  fe'l-atvor,  oilaviy  qayot, 
kishilararo munosabatlarga doir qarashlari ularning asarlarida ravon va ixcham bayon 
etilganligini ta'kidlash mumkin.